Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Mimo porażającej klęski pod niebem rozświetlonym bombami, przy huku rosyjskich dział, nadal bał się cokolwiek powiedzieć. Musicie zrozumieć, że milczenie stało się nawykiem. Nawyk milczenia jest zaraźliwy, przechodzi z jednej osoby na drugą.

(...) prze­łknę­łam gorz­ką pi­guł­kę od­rzu­ce­nia ze stro­ny uko­cha­ne­go i po­czu­łam za­war­tą w niej tru­ci­znę. Za­mor­do­wa­łam dawną sie­bie i prze­mie­ni­łam się z mo­ty­la na po­wrót w gą­sie­ni­cę. Tej nocy na­uczy­łam się szu­kać cie­nia, pre­fe­ro­wać mil­cze­nie.

Teraz je­stem jak Dante – po­my­śla­łam. – Idę przez pie­kło, ale nie płonę.

Łatwo jest zo­stać kar­dy­na­łem (...) gdy ma się ku­zy­na pa­pie­ża.

Mie­li­śmy swój in­te­lekt i styl. Nasze mia­sto było wy­twor­ną „Kró­lo­wą Du­na­ju”, „Czer­wo­nym Wied­niem” z opie­ką spo­łecz­ną i bu­dow­nic­twem miesz­ka­nio­wym dla ro­bot­ni­ków. To tu ge­niu­sze tacy jak Freud, Herzl i Mah­ler two­rzy­li nowe idee: psy­cho­ana­li­zy, sy­jo­ni­zmu, so­cja­li­zmu, re­for­my, od­no­wy – rzu­ca­jąc świa­tło na cały świat.

Przy­naj­mniej pod tym wzglę­dem – bycia „świa­tłem na­ro­dów” – moi asy­mi­lo­wa­ni wie­deń­scy Żydzi byli tak samo ży­dow­scy jak inni.

Czu­łam jej triumf, jej praw­dzi­wą sa­tys­fak­cję, że moje życie legło w gru­zach. Wierz­cie mi, to ma odór – jak pot, jak żądza.

Ko­bie­cość i jej ładne atry­bu­ty stra­ci­ły zna­cze­nie. Jak owoce i kwia­ty, ko­bie­cość szyb­ko się psuła i za dużo kosz­to­wa­ła w sto­sun­ku do jej małej przy­dat­no­ści w cza­sie wojny.

(...) lu­dzie są cał­ko­wi­cie nie­prze­wi­dy­wal­ni, jeśli cho­dzi o oso­bi­stą mo­ral­ność.

Po­ru­sza­łam się jak dro­bin­ka kurzu na bańce my­dla­nej – nie­wi­docz­na, ale w każ­dej chwi­li wy­sta­wio­na na znisz­cze­nie.

Dusza wy­co­fa­ła się w ra­cjo­nal­ne mil­cze­nie. Ciało po­zo­sta­ło tam, w tym sza­leń­stwie.

Seks to jedna z nie­wie­lu rze­czy, które można w życiu robić, by za­po­mnieć o tych wszyst­kich rze­czach, któ­rych robić nie wolno.

Pa­trzy­łam w niebo, na ame­ry­kań­skie bom­bow­ce, które co­dzien­nie le­cia­ły nad nie­da­le­ki Ber­lin. Wi­dzia­łam je tak, jakby niebo było ogrom­nym ekra­nem, na któ­rym roz­gry­wa się jakaś fik­cyj­na epo­pe­ja – sa­mo­lo­ty le­cą­ce w szyku jak wiel­kie kacz­ki przez chmu­ry, czar­ne wy­bu­chy ognia ar­ty­le­rii prze­ciw­lot­ni­czej bie­gną­ce w górę, by je za­gar­nąć. Wy­sy­ła­łam w niebo moim zbaw­com ży­cze­nia zwy­cię­stwa. Na widok spa­da­ją­ce­go ame­ry­kań­skie­go lot­ni­ka moje serce spa­da­ło na zie­mię razem z nim. Wy­pa­try­wa­łam, czy otwo­rzy mu się spa­do­chron; moż­li­wość jego śmier­ci spra­wia­ła, że nawet kości bo­la­ły mnie z żalu.

Przy­pusz­czam, że po­tra­fi­ła być tak de­li­kat­na i czuła jak moja mar­mu­ro­wa rzeź­ba, ale ja czu­łam w niej tylko mar­mur.

[Córka] Ra­to­wa­ła mnie przed obłę­dem. Po­zwa­la­ła mi się uśmie­chać w ob­li­czu śmier­ci. Była moim cudem. Póki była ze mną, wie­rzy­łam w cuda, wie­rzy­łam, że może cały świat jesz­cze się ura­tu­je.

Ro­dze­nie dzie­ci stało się w Niem­czech jedną z naj­wyż­szych form pa­trio­ty­zmu, zaraz po śmier­ci na fron­cie.

Za­pa­dła we mnie strasz­na cisza, jakby mnie wy­drą­żo­no i wy­peł­nio­no pust­ką.

Nie mam po­ję­cia, co w tam­tym cza­sie jadło moje dziec­ko, jak je­dli­śmy, co je­dli­śmy. Już nie pa­mię­tam. Każdy dzień był nową przy­go­dą w kra­inie głodu.

Zbli­żał się wie­czór. Słoń­ce za­cho­dzi­ło. Męż­czy­zna opo­wie­dział nie­zna­jo­mej na ulicy hi­sto­rię tak strasz­ną, że na­praw­dę wy­da­wa­ło się, że słoń­ce w ogóle po­win­no prze­stać świe­cić – ale nic się w nie­bio­sach nie zmie­ni­ło, nie dały żad­ne­go znaku, że płacz dzie­ci tam do­tarł.

Im cię­żej pra­co­wa­łam, im się ro­bi­łam chud­sza, im bliż­sza byłam utra­ty na­dziei i wy­obra­żeń o śmier­ci, tym bar­dziej prze­ni­ka­ła mnie czu­łość dla każ­dej żywej isto­ty. Nie czy­ni­łam już roz­róż­nień mię­dzy ludź­mi. Nie mia­łam nic ni­ko­mu za złe i ce­ni­łam każ­de­go.

Cza­sa­mi wśród kłę­bią­cych mi się w gło­wie myśli mie­wa­łam wizje po­ko­ju, har­mo­nij­nej wiej­skiej spo­łecz­no­ści, jak w so­cja­li­stycz­nej li­te­ra­tu­rze – gdzie uwiel­bie­nie życia nie do­pu­ści do wojny i nie­na­wi­ści.

Życie jest pięk­ne, a za­czy­na się jutro.

Au­stria­cy za­czę­li już cier­pieć. Ich mały dyk­ta­tor z Linzu nie oka­zał się takim woj­sko­wym ge­niu­szem, za ja­kie­go go po­wszech­nie uwa­ża­no w 1941 roku. Tra­ci­li synów, prze­ży­wa­li na­lo­ty. Po­do­ba­ło im się, gdy mogli po pro­stu ra­bo­wać bez­bron­ną lud­ność cy­wil­ną, ale te wro­gie armie – ten Żukow, ten Eisen­ho­wer, ten Mont­go­me­ry… Nie o to im cho­dzi­ło, gdy gło­so­wa­li za An­schlus­sem.

Wie­cie, zda­rza­ją się takie chwi­le na­mięt­no­ści, które wiążą się z cier­pie­niem. Potem oczy­wi­ście ta chwi­la mija razem z na­mięt­no­ścią i bólem, wy­ba­cza­my sobie i za­po­mi­na­my. Wy­da­je mi się jed­nak, że ile­kroć rani się kogoś, kogo się kocha, w związ­ku ry­su­je się pęk­nię­cie, jakby słab­sze miej­sce – i zo­sta­je tam, nie­bez­piecz­ne, i czeka na ko­lej­ną oka­zję, żeby się otwo­rzyć i wszyst­ko znisz­czyć.

(...) na woj­nie lu­dzie wy­ra­bia­ją sobie prze­są­dy, w jaki spo­sób chcie­li­by i nie chcie­li­by umrzeć.

By­li­śmy dzieć­mi Nie­miec. Nową re­li­gię do­ma­ga­ją­cą się „krwa­wej ofia­ry” umac­nia­no w całej Eu­ro­pie przy współ­udzia­le Ko­ścio­ła. Czyż my, wie­deń­czy­cy, nie wi­dzie­li­śmy, jak kar­dy­nał In­nit­zer, pa­sterz au­striac­kich ka­to­li­ków, po­zdra­wiał Hi­tle­ra na­zi­stow­skim sa­lu­tem po An­schlus­sie?

We­ro­ni­ka otar­ła twarz Je­zu­so­wi, gdy niósł krzyż na Gol­go­tę, i ta twarz od­ci­snę­ła się na jej chu­ście. Nasze twa­rze po­zo­sta­ną od­ci­śnię­te na ser­cach tych, któ­rzy są dla nas do­brzy. Jak bło­go­sła­wień­stwo.