Miłosza i Putramenta łączy tylko współtworzenie legendarnej grupy Żagary. Ich biografie nieustannie przeplatały się ze sobą, mimo różnic dzielących ich talent artystyczny, kunszt poetycki, stan materialny czy pozycję społeczną. Mimo, że pozornie pozostawali „po dwóch stronach barykady” część wspólna ich życiorysów prezentuje się nadzwyczaj okazale. Czymże była ta jedyna w swoim rodzaju zależność łącząca obie persony? Ten newralgiczny „węzeł psychologiczny”? Czy można jednoznacznie określić, ująć w słowa, doskonale nazywać tę szczególną więź?

Emil Pasierski zabiera nas w podróż w czasie, do przedwojennego Wilna, gdzie po raz pierwszy spotkali się Miłosz i Putrament. Z właściwą publikacji pieczołowitością i drobiazgowością relacjonuje wrażenia wywołane pierwszym wzajemnym kontaktem. Autor jest zdania, że wzajemna relacja opierała się na antagonizmie wyższość – niższość, na frustrującej „zajadłości wyższość – niższość”. Wyższości Miłosza i niższości Putramenta. I choć ten ostatni obdarzył noblistę nieukrywanym podziwem i uwielbieniem dla jego twórczości, nie zyskał w oczach Miłosza, wciąż prezentował się nie dość zadowalająco, a nieśmiałe próby poezjowania przyszłego „partyjnego nadzorcy literatury” stały się pretekstem do bolesnych przytyków.

W końcu Miłosz dał wyraz swej cierpkiej ocenie kolegi przedstawiając go, i tym samym zakorzeniając w świadomości czytelników (jeśli brać pod uwagę sukces i wciąż niesłabnącą popularność „Zniewolonego umysłu”), jako Gammę - niewolnika dziejów. To posunięcie nie uszło uwadze oddanego funkcjonariusza życia literackiego w PRL – uwiecznił osobę swego konkurenta w prywatnych dziennikach. Napięcia na linii Miłosz - Putrament, a także „dezercja” z Ludowej Polski i wybranie wolności na Zachodzie tego pierwszego, a uwikłanie się w gorliwy romans z władzą tego drugiego, doprowadziły do całkowitego zerwania stosunków. Z czasem miało być jednak lepiej. Czy to obudzone dawne sentymenty wileńskie połączone z poczuciem winy, czy dar patrzenia z dystansem, który zdobywamy wraz z wiekiem i doświadczeniem życiowym sprawiły, że Miłosz i Putrament spuścili z tonu, a nawet pozwalali sobie na okazjonalne wyrażanie właściwego sobie szacunku?

Emil Pasierski docieka, wnikliwe konfrontuje ze sobą rozmaite dokumenty, jest krytyczny wobec archiwalnych źródeł, nie przyjmuje ich bezrefleksyjnie. Analizuje, zestawia fakty, nigdy dosyć usatysfakcjonowany i jednoznaczny, stawia hipotezy, mnoży dywagacje i rodzi wątpliwości. Nieufny, profesjonalny, doszukuje się w wypowiedziach i dokumentach ukrytych sensów. Dzięki tak prowadzonemu „śledztwu” czytelnik sam może postawić własną diagnozę.

Dodatkowym walorem, który uatrakcyjnia publikację jest kilkadziesiąt fotografii bohaterów oraz kalendarium życia Miłosza i Putramenta, ze szczególnym uwzględnieniem elementów wspólnych. „Miłosz i Putrament. Żywoty równoległe” to szczególnie zajmująca lektura dla wielbicieli poszukiwania związków między życiorysami artystów, a ich dziełami. Dla tych wnikliwych miłośników literatury, którzy toną w domysłach i mnożą interpretacje, by natrafić choćby na najmniejszy ślad nawiązań autobiograficznych w utworach.

Książka ta to nie tylko wspaniały przyczynek do biografii Czesława Miłosza i Jerzego Putramenta, to także niezwykłe kilkuset stronicowe świadectwo minionych czasów, począwszy od lat 20. XX wieku po jego koniec. Wiernie oddaje ówczesne nastroje polityczne, animozje w świecie literatury, nadciągające prądy i modne tendencje. Porządkuje i upowszechnia fakty. To także lektura okolicznościowa, którą można uczcić chylący się już ku końcowi Rok Miłosza.

Katarzyna Malec