Jesteśmy społecznością, która kocha książki

(...) ze względu na przyszłość nie zapominajmy o trudnej przeszłości.

W czasie II RP rozpoczęto odbudowę. Nowe metody uprawy ziemi, melioracja, utwardzanie dróg, elektryczność w miastach. Trzeba było zachęcać chłopów, żeby inaczej uprawiali pola, żeby szczepili zwierzęta, żeby w obejściach było czysto. A ukraińscy chłopi tego nie rozumieli i traktowali nową władzę jak wroga, który chce im utrudnić życie. Meliorację, nowe drogi, a nawet urządzenia sanitarne, np. sławojki, traktowali jak szykany antyukraińskie. Wściekłość wywoływały decyzje przywracania katolikom kościołów zamienianych wcześniej przez władze carskie w cerkwie. Telefony na policji, murowane budynki urzędów, prąd – to dla nich była rozrzutność, na którą musieli płacić podatki.

Ukraińcy mieli mówić tylko po ukraińsku, po polsku mówili ciemiężyciele. Kto się przyjaźnił z Polakiem, był zdrajcą. Kto się ożenił z Polką i miał z nią dzieci, wychowywał w domu wrogów. Mój ojciec widział, jak w czasie mordów dawny kolega sportowiec, a potem nacjonalista, roztrzaskał o ścianę głowy własnych dzieci urodzonych przez żonę Polkę, żeby okazać lojalność wobec swojego narodu.

Jest tam też zacytowany program szkoleń bojówek UON z 1935 r.: „Bojownik nie powinien wahać się zabić swego ojca, brata, największego kolegi, jeżeli otrzyma taki rozkaz i potrzeba tego faktycznie wymaga. Na najgorsze męki, prośby i błagania ofiar należy patrzeć z otwartymi oczami, że katujemy wroga naszej organizacji, czy też idei, który żyjąc nadal, zrobiłby to samo z nami, albo jeszcze gorzej”.

Oni tam mu­szą mieć ja­kichś bo­ha­te­rów i zro­bili nimi rzeź­ni­ków z UPA.

I to jest wła­śnie kwin­te­sen­cja na­szych re­la­cji. Przy­mknijmy oczy, nie budźmy de­mo­nów, żeby nie psuć do­bro­są­siedz­kich sto­sun­ków. A ja się wy­cho­wa­łem w domu, w któ­rym echo po zbrod­niach UPA nigdy nie uci­chło, i nie zga­dzam się na to, żeby to wciąż prze­mil­czać.

Upo­wcy wal­czyli po pro­stu o nie­pod­le­głość i my po­win­ni­śmy to uznać. Tylko dla­czego wal­czyli z dziećmi, ko­bie­tami w ciąży, wier­nymi na mszach? Czy mam uznać, że na­bi­ja­nie dzieci pu­pami na szta­chety pło­tów było spra­wie­dliwą i godną sza­cunku walką o nie­pod­le­głość? To jest wła­śnie to, na co nigdy się nie zgo­dzę. Także dla­tego na­pi­sa­łem tę książkę – żeby po­ka­zać, że na Wo­ły­niu działy się rze­czy, któ­rych za spra­wie­dliwe w żad­nym ra­zie uznać się nie da i któ­rych nie można w re­la­cjach pol­sko-ukra­iń­skich prze­mil­czać.

Star­sza ko­bieta, która w 1941 r. była małą dziew­czynką, opo­wiada, jak wy­rwali ją ojcu z rąk i wrzu­cili do studni. Tuż przed tym, jak to się stało, pa­trzyła na dzieci po­nadzie­wane brzusz­kami i pu­pami na ostre szta­chety płotu. Mówi, te wy­glą­dały jak mo­tylki, bo na wie­trze trze­po­tały im ko­szule. Też nie po­tra­fiła opo­wie­dzieć tego spo­koj­nie.

Fakty są nie­pod­wa­żalne. Jed­nak na­sze elity, nasi pu­bli­cy­ści wciąż czują nie­zro­zu­miały dla mnie przy­mus, by bić się w pierś i wy­szu­ki­wać na­sze wła­sne grze­chy. Kiedy mówi się o Wo­ły­niu, od razu ktoś przy­po­mina, że AK urzą­dzała ak­cje od­we­towe. Owszem, urzą­dzała, aby po­wstrzy­mać dal­szą rzeź, ro­biła to jed­nak do­piero w 1944 r. i były to głów­nie walki mię­dzy żoł­nie­rzami AK i UPA. Do­dajmy, że tych pierw­szych było 4 tys., a tych dru­gich 40 tys. Na Wo­ły­niu nie było z kogo two­rzyć wiel­kich od­dzia­łów do od­we­tów, bo pod ko­niec wojny zo­stało tam nie­wielu męż­czyzn w sile wieku. W 1939 r. więk­szość po­szła wal­czyć na woj­nie i nie wró­ciła, za­si­la­jąc póź­niej siły zbrojne two­rzone na Za­cho­dzie. Kiedy na Kresy we­szli So­wieci, znowu męż­czyzn ubyło, bo zo­stali wy­wie­zieni na Sy­be­rię do gu­ła­gów, a póź­niej Niemcy wy­wieźli ko­lejną część na ro­boty. Na miej­scu zo­stali ci, któ­rym udało się unik­nąć wy­wó­zek, oraz ko­biety z dziećmi i starcy. Kto więc miał pa­lić te ukra­iń­skie wsie? To nie Po­lacy mor­do­wali swo­ich są­sia­dów, Po­lacy byli ofia­rami.

Wy­po­mina się nam, że li­kwi­do­wa­li­śmy cer­kwie, jed­nak za­po­mina się, że wcze­śniej urzęd­nicy car­scy in­sta­lo­wali te cer­kwie w ko­ścio­łach ka­to­lic­kich.

OUN, czyli Or­ga­ni­za­cja Ukra­iń­skich Na­cjo­na­li­stów, jak po­dają hi­sto­rycy, w dwu­dzie­sto­le­ciu mię­dzy­wo­jen­nym do­pu­ściła się na te­re­nie II RP dwóch ty­sięcy ak­tów ter­roru, w tym tak po­waż­nych, jak za­bi­cie mi­ni­stra Bro­ni­sława Pie­rac­kiego czy am­ba­sa­dora so­wiec­kiego we Lwo­wie, gdy Pol­ska nor­ma­li­zo­wała re­la­cje z So­wie­tami. Na­pa­dali na poczty, banki, wy­sa­dzali li­nie ko­le­jowe.

Jed­nak w po­waż­nej pra­sie ana­li­zu­ją­cej tamte wy­da­rze­nia mało jest tek­stów na ten te­mat. Wię­cej czy­tam o tym, że Po­lacy nie po­zo­stają bez winy, bo za­mę­czali Ukra­iń­ców w Be­re­zie Kar­tu­skiej. Trzy­mali też w wię­zie­niu Ste­pana Ban­derę, przez co stał się on mę­czen­ni­kiem i ido­lem mło­dych na­cjo­na­li­stów. A prze­cież Ban­dera zo­stał ska­zany na wię­zie­nie za kry­mi­nalne akty prze­mocy i mor­der­stwa, do któ­rych się przy­znał, a wręcz chwa­lił się nimi, wy­gła­sza­jąc przed są­dem swoje ma­ni­fe­sty. W wię­zie­niu miał na­to­miast osobną celę, pa­pier i atra­ment, dzięki czemu mógł pi­sać swoje ide­olo­giczne pi­sma, które za­cza­dzały da­lej umy­sły jego ro­da­ków.

Na te­mat rzezi wo­łyń­skiej po­wstało w Pol­sce sporo cen­nych prac hi­sto­rycz­nych, nadal jed­nak wina ukra­iń­skich na­cjo­na­li­stów jest re­la­ty­wi­zo­wana, gdy do dys­ku­sji przy­stą­pią nie hi­sto­rycy, tylko pu­bli­cy­ści. A ja nie zga­dzam się na przy­pi­sy­wa­nie winy ofia­rom.

Wkrótce wszyscy sami się przekonali. Sowieci zorganizowali głosowanie nad przyłączeniem zachodniej Ukrainy do ZSRR. Urząd, który przeznaczono na lokal wyborczy, został szczelnie otoczony wojskiem. A w środku stała urna. Każdy obywatel był do niej prowadzony przez milicjanta, a następnie wrzucał do środka karteczkę z głosem „za”, zresztą innych nie było.

Jeź­dzi­łem tam ze ści­śnię­tym gar­dłem, ma­jąc w gło­wie ob­razy z opo­wie­ści ro­dzi­ców i ich zna­jo­mych, a spo­ty­ka­łem się z czy­stą obo­jęt­no­ścią, pustką. Albo po­dejrz­li­wo­ścią, a na­wet wro­go­ścią u tych, któ­rzy mają coś do ukry­cia. Jed­nak nie z po­czu­ciem winy. Wy­obra­ża­łem so­bie, że trudno bę­dzie im wy­trzy­mać moje spoj­rze­nie, a oni za­cho­wy­wali się, jak gdyby nigdy nic się nie stało. W na­szej ro­dzi­nie Wo­łyń żyje do dziś, zmaga się z nim dru­gie po­ko­le­nie, a u nich nic się nie dzieje. Żad­nego ra­chunku su­mie­nia. Żad­nej in­te­lek­tu­al­nej re­flek­sji. Nie ma tam na­wet po­ten­cjału do prze­tra­wie­nia tej hi­sto­rii. My­ślę, że lu­dzie bar­dziej in­te­li­gentni, ener­giczni wy­je­chali z Wo­ły­nia i nie chcą mieć z nim nic wspól­nego. Ucie­kli świa­domi, ci, któ­rzy coś wie­dzą o swoim hi­sto­rycz­nym ba­gażu. Zo­stała to­talna pustka, cy­wi­li­za­cyjna dziura. A dawni upo­wcy na tym ko­rzy­stają, bo po­zo­stali bez­karni. Gniją mo­ral­nie ze swoim ba­ga­żem, ale nie prze­szka­dza im to. Zresztą zo­stało ich już nie­wielu.

Nie je­stem hi­sto­ry­kiem, ale mam ro­dzinne do­świad­cze­nie Wo­ły­nia. Mój oj­ciec do końca ży­cia pró­bo­wał od­na­leźć miej­sce, w któ­rym za­ko­pano ciała jego ro­dzi­ców za­bi­tych przez ban­dy­tów z UPA. Nie do­stał w tej spra­wie wspar­cia od swo­jego pań­stwa, a Ukra­ińcy byli jego po­szu­ki­wa­niom nie­chętni. Tak, ocze­ki­wa­nie od ro­dzin po­mor­do­wa­nych Po­la­ków, że będą sza­no­wać de­li­katne uczu­cia Ukra­iń­ców i za­po­mną o swo­ich bli­skich, jest co naj­mniej nie­etyczne.

Przyjechali [KUN] z kwiatami i oświadczyli, że nikt, kto brał udział w mordach na ludności cywilnej, nie zasługuje na to, by być w panteonie bohaterów Ukrainy. Niektóre środowiska bardzo się ucieszyły, oto nacjonaliści przyznają, że upowcy byli zbrodniarzami, a nie bohaterami. Tylko jak pogodzić to z faktem, że ci sami ludzie z KUN składają kwiaty pod pomnikami banderowców na Ukrainie? Ano, prosto – oni uważają, że upowcy nie mordowali ludności cywilnej. Dlatego ich oświadczenie upowców nie dotyczy. Żadnej rzezi nie było. Była wojna i każdy walczył o swoje państwo.
Na Ukrainie na ten temat powstają książki, opracowania naukowe, istnieje mocny nurt lansujący teorię, że to, co się działo na Wołyniu, to była bratobójcza walka. Natomiast naród ukraiński był skrzywdzony, bo nie miał swojego państwa i miał prawo przeżywać zbiorową determinację, by doprowadzić do utworzenia tego państwa. My też bardzo długo nie mieliśmy swojego państwa, ale nie wyrzynaliśmy z tego powodu kobiet i dzieci. Rozumiem niechęć Ukraińców do nas za to, że zajęliśmy terytorium, które uważali za swoje, ale to nie jest usprawiedliwienie dla akcji, w której w metodyczny sposób czyści się to terytorium z innych narodowości. Żadna patriotyczna żarliwość nie tłumaczy takich zbrodni.

To Ukra­ińcy do­star­czają Ro­sja­nom wody na młyn pro­pa­gandy, usta­na­wia­jąc ta­kie święta jak 14 paź­dzier­nika, a nie ja, mó­wiąc prawdę o hi­sto­rii mo­jej ro­dziny.