Fenomen „Roku 1984” George’a Orwella polega na tym, że po przeszło siedemdziesięciu latach książka pozostaje tak samo – jeśli nie bardziej – aktualna. Ta kultowa antyutopia pokazuje czytelnikom nie wyidealizowany świat przyszłości, ale jego najmroczniejszą wersję. Co ciekawe, tak ekstremalnym wizjom zwykle towarzyszy poczucie oderwania od rzeczywistości, tymczasem u Orwella ma się uczucie, że opisywany świat jest o krok od nas, że zmierzamy w tym kierunku, a nawet w pewnym stopniu już go doświadczamy. Nie jest to przyjemna myśl i trudno oczekiwać, że tego typu lektura mogłaby podnieść na duchu. A jednak wciąż fascynuje.

Powieść Orwella jest jak podręcznik na temat tego, jak zniszczyć społeczeństwo i wolność jednostki. Nie śmiałabym podjąć próby dogłębnej analizy „Roku 1984”, więc wspomnę tylko o tym, co szczególnie zwróciło moją uwagę: o sposobie opisania rozpadu relacji rodzinnych i związku między językiem a wolnością oraz pamięcią a postrzeganiem teraźniejszości. W Oceanii dzieci od najmłodszych lat wychowuje się na donosicieli, co dla rodziców jest powodem do dumy, choć sami mogą paść ofiarą nadgorliwości swoich „pociech”. Stworzona przez Partię nowomowa ma służyć kontrolowaniu myśli, co szerzej wyjaśnia aneks na końcu książki. Zadaniem twórców kolejnych wersji słowników jest niszczenie słów i redukowanie języka do minimum. Przeszłość, podobnie jak język, jest stale manipulowana i naginana do potrzeb Partii. W tym klaustrofobicznym świecie nowego znaczenia nabierają najprostsze gesty: wymiana spojrzeń, krótki dotyk dłoni, grymas twarzy. Tym samym pisanie dziennika urasta do miary zbrodni. Podobnie jak miłość.

„Rok 1984” to wizja wspaniała w swojej szpetocie, znakomicie ukazująca mechanizmy działania władzy. Lektura przygnębia, ale też zachwyca i skłania do myślenia. Otwiera oczy i budzi sprzeciw – a sprzeciw może być drogą do wolności. Przynajmniej pozostaje mieć taką nadzieję.

Agnieszka Kruk