Mógłbym zapewne Państwa zwodzić, ale ostatnie resztki przyzwoitości kategorycznie mi tego zabraniają, dlatego przyznam od razu, iż na książkę Arlie Russell Hochschild rzuciłem się zaraz po przeczytaniu jej podtytułu: „Gniew i żal amerykańskiej prawicy”, który zabrzmiał dla mnie jako obietnica wycieczki do krain zupełnie niemal obcych – nie w sensie geograficznym, a światopoglądowym. Jakież było moje zdziwienie, gdy autorka – było nie było emerytowana profesor jednego z najsłynniejszych uniwersytetów w Stanach Zjednoczonych – przyznała się do niemal dokładnie takiej samej motywacji (no, może z wyjątkiem tego, że u niej podszyta była ona głęboką empatią, a nie płytką ciekawością). Hochschild zajmująca się przez całe życie związkiem szeroko pojętych emocji – tego co i jak się odczuwa – z życiem społecznym i politycznym wyruszyła na południe Ameryki, tam, gdzie konserwatyści trzymają się najmocniej, nie po to, aby przyglądać się bezdusznym okiem grupie obiektów badawczych; zamiast tego postanowiła poznać tych ciepłych i gościnnych ludzi, żeby zrozumieć, skąd biorą się tak fundamentalne różnice w tym, jak ona – demokratka – i republikanie patrzą na jeden i ten sam świat.

Aby ostatecznie rozprawić się – zarówno dla potrzeb tej recenzji, jak i w celu walki z własnymi uprzedzeniami – z używaniem w odniesieniu do literatury słowa „naukowy” jako synonimu nie tyle nawet nudy, co mozołu, przedstawię Państwu kilka badawczych założeń Hochschild, które same w sobie brzmią jak zapowiedź doskonałej zabawy. Autorka jedzie do Luizjany skupiona na pojęciu Wielkiego Paradoksu, czyli rzeczy intelektualnie niestrawnej dla żadnego demokraty: niechęci, jaką mieszkańcy najbiedniejszych obszarów Ameryki żywią wobec pomocy federalnej. Obywatele niebieskich – demokratycznych – stanów nie potrafią zrozumieć jak to możliwe, że czerwoni tę pomoc dobrowolnie odrzucają. Ba, więcej nawet: im bliżej im do ubóstwa, tym pewniej ogłaszają konieczność ograniczenia władz centralnych. Dla formalności dodam, że na udowodnienie tych tez autorka przywołuje dziesiątki statystyk i opracowań.

Aby wytłumaczyć to zagadnienie – nie tylko czytelnikowi, ale też, co kluczowe, samej sobie – Hochschild, pardon le mot, idzie między lud. I tutaj zaczyna się prawdziwy „Obcy we własnym kraju”, bo najważniejsi okazują się w nim reprezentanci amerykańskiej prawicy. Autorka powstrzymuje się od jakichkolwiek osądów, może z wyjątkiem tych pozytywnych, gdy chwali ich przysłowiową gościnność i otwartość, przywołując tragiczne częstokroć historie; zaprzyjaźnia się z nimi, co prowadzi do tego, że – jakby wbrew tradycyjnym naukowym zapatrywaniom – nie oddziela twardych faktów od opinii i emocji. Przeciwnie – stara się jak najlepiej zobrazować odczucia swoich bohaterów i precyzyjnie oddać ich jednostkową, osobową perspektywę. Wszystko to służy temu, aby na końcu uzyskać rzeczywiste uogólnienie, obejmujące jak najwięcej pojedynczych przypadków – i tu na scenę wkracza głęboka historia.

I znowu, podobnie jak w przypadku Wielkiego Paradoksu, niby to pojęcie naukowe, a tak dalekie od nudy, jak żadne inne. To, trudno uwierzyć, opowieść – opowieść nie o tym, co ludzie przeżywają, lecz jak to przeżywają. Zabrzmi to wyjątkowo płytko, może nawet banalnie, ale Hochschild udowadnia, że różnice w postrzeganiu tych samych faktów bywają fundamentalne, że ludzie o różnych historiach mogą patrzeć na jedno wydarzenie w taki sposób, iż nie znajdą najmniejszej nawet nici porozumienia. Absolutnie najważniejszym punktem całego „Obcego we własnym kraju” jest ilustrująca te teoretycznie proste – a niosące niezwykle skomplikowane, wielopiętrowe konsekwencje – wnioski, absolutnie genialna metafora społeczeństwa jako kolejki oczekujących na spełnienie amerykańskiego snu. W jej ramach nagle republikańskie obawy przed demokratycznymi nawoływaniami do absolutnej tolerancji stają się emocjonalnie zrozumiałe: bo co, rządzący próbują wpychać lesbijkę czy muzułmanina przede mnie? Próbują pomagać mu, zamiast ustawić go na końcu długiej kolejki, gdzie każdy biały mężczyzna odstał swoje? Próbują zadbać o wszystkich innych prócz mnie? Więc może to ja, konserwatysta przywiązany do wartości rodzinnych i ceniący sobie tradycję, należę teraz do mniejszości? A mniejszość musi się bronić, to naturalne.

Jedyną wątpliwość jaką mam wobec całego „Obcego we własnym kraju” jest to, że autorka jako soczewkę skupiającą badania wybrała temat zanieczyszczeń i ochrony środowiska, który przyjęło się uznawać za zagadnienie typowo lewicowe. Temat, warto dodać, bardzo ciekawy, szczególnie w kontekście Stanów Zjednoczonych, państwa dysponującego zarówno przepięknymi krajobrazami i okolicznościami przyrody, jak i napędzanego przez nieskończenie potężny przemysł, który zachowania owych cudów natury nie ułatwia. Ale czy sam fakt jego światopoglądowego obciążenia (irracjonalnego, oczywiście, bo oddychać musi tak demokrata, jak i republikanin, ale niepodważalnego) nie wpłynął zbyt głęboko na późniejsze rozmowy z badanymi? Hochschild oczywiście bez trudu znalazła prawicowców walczących o środowisko, lecz w jakim stopniu ich postawę można ekstrapolować na większą grupę konserwatystów – ciężko stwierdzić.

Cały powyższy tekst można by streścić jednym krótkim zdaniem: „Obcy we własnym kraju. Gniew i żal amerykańskiej prawicy” to najprawdziwsza przyjemność. Intelektualnie odświeżająca, niezwykle treściwa, zmuszająca do myślenia (oraz, należy dodać, empatii), co można przypisywać jej akademickim korzeniom, ale przede wszystkim, na planie najbardziej podstawowym – przyjemność. Hochschild udowadnia – także mi, po raz kolejny – że nauka może być fascynującą przygodą.

Bartosz Szczyżański