Die Erzählungen: Sonderausgabe

"Des Briefrträgers Andreas Wanzls Söhnchen, Anton, hatte das merkwürdigste Kindergesicht von der Welt."

Zbiór wszystkich opowiadań Rotha, ułożony chronologicznie wg prawdopodobnego czasu ich powstania. Są to historyjki opowiadane bogatym, ironicznym czasem językiem. Widać w nich wielką wrażliwość na krzywdę człowieka, nawet gdy autor opowiada właśnie z perspektywy ludzi złych i nieczułych: facetów bez sumienia, niewdzięcznych dzieci czy życiowych spryciarzy. Ale tylko niektóre pozostają w pamięci - te oceniam wyżej.

Der Vorzugsschüler [Prymus] (1916)***
Kujon i lizus, Andreas Wanzl (pluskwa - nomen omen?), syn listonosza, od dzieciństwa noszony przez rodziców na rękach, w szkole potrafiący godzinami przytakiwać profesorom, kierujący się w życiu wyłącznie rozsądkiem ("był na tyle rozgarnięty, żeby nie być dobrym" s.10), pochlebstwem i sprytem, nigdy zaś sercem. Człowiek o lakierowanych manierach, któremu czystość koszuli zastępowała czystość charakteru, jak pisze Roth. Człowiek "nigdy nie będący młodym - tylko stawał się starszy". Zwykle się to w życiu rzadko zdarza, że złe słowo skrzywdzonego człowieka może dosięgnąć złoczyńcy i pomścić krzywdę.

Barbara (1918) ***
Nieszczęśliwa kobieta oddaje serce, zdrowie, resztki majątku, wizję osobistego szczęścia, by tylko zapewnić wszystko, włącznie z niepotrzebną edukacją (teologia), synowi Philipowi, który nigdy nie zasłużył na tyle serca.

Karriere [Kariera] (1920) ***
Gabriel Stieglecker ("wylizywacz schodów"?), długoletni, źle opłacany buchalter w firmie siodlarskiej i rymarskiej, dlatego żyjący na granicy nędzy, dorabia w innej firmie. Nie umie (nie wypada?) poprosić o podwyżkę, ani też przyjąć lepszej, dobrze płatnej posady, którą mu oferują w innej firmie. Zanadto się uniżył i zbyt był wdzięczny za wykorzystywanie w tej pierwszej... Czyli o człowieku, który zatracił instynkt i godność.

Von dem Orte, von dem ich sprechen will...[O miejscowości, o której chcę opowiedzieć] (bez daty) ****
Markus Zwerdling - syn burmistrza małego miasteczka, wydziedziczony przez ojca za to, że bimbał sobie na studiach i oszukiwał go, znika na lata. Powraca długo po przedwczesnej śmierci rodziców wyciszony, jako tramp i mieszka kątem w dawnym domu rodzinnym, wynajmując pokoik i utrzymując się z drobnych napraw. Jednak by oswoić czy wyprzeć swą winę, świadomość wpędza go w szaleństwo, sugerując mu, że nic się nie stało, z tego co się stało... (niedokończone opowiadanie)

Kranke Menschheit [Chora ludzkość] (b.d.) **
Zagubiony w życiu Heinrich Reinegg trafia do szpitala, gdzie sporo jest nieszczęścia, opuszczenia i beznadziejnych przypadków. Trafia tam chyba w wyniku obrażeń z wojny - jednak nie fizycznych. I tylko tam, wśród osób kalekich i chorych, czuje się u siebie, na właściwym miejscu.

Immer seltener werden in dieser Welt...[Coraz rzadsze stają się na tym świecie...] (b.d.) ***
Coraz trudniej w świecie o oczywiste wydarzenia i przewidywalne konsekwencje, mimo to Heinrich P, wróciwszy jako austriacki oficer z wojny do domu, postanawia 3.11.1918 roku zarabiać na życie pisarstwem. Tyle, że jego rodzinna miejscowość leży teraz w Czechach, nie w Austrii. Nowe państwo chce go pozyskać jako obywatela, lecz ten się wzbrania: nie, żeby czuł się Niemcem, ale "wszelka aktywność (w sensie: zaangażowanie po którejś stronie politycznej) jest mu obca". Wyjeżdża więc do spokojniejszego kraju (Zürich), by pisać artykuły do niemieckich gazet. Autor miłosiernie pozwala mu się wyrwać z kolein mieszczańskiego przeznaczenia (ślub dla pieniędzy), bo wtedy jeszcze ktoś czytał gazety...

Das Kartell [Kartel] (1923) **
"Sufrażystka Sylvia Punkerfield zaginęła" czyli o konkurencji między dziennikarzami i o tym, jak manipulować rzeczywistością i informacją, żeby gazeta się sprzedawała. W Massachusetts. Pointa: "Każda kobieta czeka w końcu przecież tylko na swego torreadora. Wszystko inne - polityka i bomby - to zawracanie głowy i tematy zastępcze." (s.83)

April (Geschichte einer Liebe) [Kwiecień (Historia pewnej miłości)] (1925) *****
Młody Żyd przyjeżdża do małego miasteczka: mieszka w hotelu, uwodzi młodą kelnerkę (Czeszkę Janę, którą wcześniej wykorzystał i porzucił z dzieckiem człowiek, którego kochała), rozmawia z gośćmi knajpy, adoruje młodą, chorą sąsiadkę, przygląda się życiu nieobecny - wie, że i tak wszystko i wszystkich porzuci, może wyjedzie do Nowego Jorku. Patrzy na świat jak na fotoplastikon - perspektywa pisarza. On jest obojętny, ale nie ma obojętnych miejscowych ludzi w małych miastach: są szczęśliwi, nieszczęśliwi, albo przynajmniej pijani (s.87). Mężczyźni, kiedy są tchórzami, starają się akcentować swą męskość.

Der blinde Spiegel [Ślepe lustro] (1925) *****
Fini jest delikatną, wrażliwą i nieco zastraszoną dziewczyną, terroryzowaną w domu przez pyskatą i gburowatą mamę, która utrzymuje ją i brata. Nie ma w domu żadnego miejsca dla siebie. Jedyną ucieczką jest dla niej ojciec, który wraca po kilku latach z wojny. Fini od 15 roku życia pracuje jako listonoszka, ale i ta praca jest dla niej źródłem stresu i strachu. Gdy otrzymuje pracę kancelistki w kancelarii prawnej, poznaje pierwszych mężczyzn, ale wrażenie robią na niej ludzie powierzchowni, starsi lub przestępcy. Tragiczna konsekwencja poczucia niepełnowartościowości i zdania samej siebie na innych. Ale "kto, jak my, wychowywał się w ciasnych domach i dorastał w pokojach ze ślepym lustrem, pozostaje niepewny i mały przez całe swoje życie".(s.126)

Das reiche Haus gegenüber [Bogaty dom naprzeciwko] (1928) ****
Żartobliwa, 5-stronicowa nowela, w której ciekawski narrator z niecierpliwością czeka na powrót właściciela bogatego domu z naprzeciwka. To stary mężczyzna, którego jedynym życzeniem jest trzymanie ludzi na dystans.

Erdbeeren [Truskawki] (1929) ****
Brody? Historia ze wschodniego, galicyjskiego miasteczka (wymieniani tam tylko z inicjału sławni ludzie mogą być żartem, jak odkrywca komety Galia - być może to bohater powieści J.Verne'a "Hector Servadac"): o terminowaniu u szklarza, o pracy na cmentarzu (i handlu stryczkami) z grabarzem Pantalejmonem, o poszukiwaniu legendarnego miejskiego skarbu w podziemiach, o światowych inwestycjach w miasteczku. Specyficzna, niemal schulzowska atmosfera żydowskiego, galicyjskiego miasteczka.

Heute früh kam ein Brief... [Dziś rano przyszedł list...] (b.d.) ***
O tym, że w Europie Wschodniej ludzie pamiętają siebie nawzajem sercem, podczas gdy na Zachodzie liczą się tylko pięści, o wykorzenieniu Żydów i że znajomego z własnego sztetł, jak Naphtali Kroj, można spotkać na całym świecie.

Jugend [Młodość] (b.d.) ***
Jakby autorskie wspomnienie lat szkolnych i studenckich...Z kart opowiadania wyłania się sceptyk, ale i oportunista.

Stationschef Fallmarayer [Zawiadowca Fallmarayer] (1933) *****
Adam Falmarayer był zawiadowcą małej stacyjki w Austrii, gdy katastrofa kolejowa rzuciła do jego domu na kilka dni piękną rosyjską (?) hrabinę Walewską. Marzy później o niej, ale dopiero I wojna światowa - dzięki upartym wysiłkom jego samego - rzuci go jako oficera do Rosji, by mógł spełnić swój nierealny sen. Ratuje hrabinę i część jej majątku przed rewolucją i porzuca własną rodzinę, korzystając z politycznego zamieszania. Mieszka z nią w willi hrabiostwa w Monte Carlo, płodzi z nią dziecko...póki jako inwalida nie wróci z wojny mąż hrabiny. Byłaby to bardzo niesmaczna historyjka, gdyby parweniusz nie umiał zachować się honorowo.

Triumph der Schönheit [Triumf piękna] (1935) ****
Historia trującej żony, potrafiącej dystyngowanego, dobrego człowieka wpędzić do grobu, opowiadana przez jego przyjaciela, dra Skowronnka. Czuć tutaj - bardziej niż w innych opowiadaniach - mizogynizm autora.

Die Büste des Kaisers [Popiersie cesarza] (1935) ****
Zniemczony hrabia galicyjski, Franz Xaver Morstin (Morsztyn?), choć wywodzi się ze spolszczonej włoskiej szlachty, nie potrafi się rozstać z cesarstwem, nawet już w II Rzeczpospolitej. Podobało mu się podróżowanie po połowie Europy bez przekraczania granic...Próbuje zachować starą hierarchię choćby u siebie we włościach, we wsi Łopatyn (notabene wieś ta należała do Zamojskich, więc Roth chyba mocno posłużył się wyobraźnią). Daremnie. O "patriotyzmie" polegającym na umiłowaniu podróżowania bez wiz - jeszcze na długo przed Schengen.
Roth słowami hrabiego Morstina potępia "nacjonalizmy" jako źródło bestializmu ("Od humanizmu - przez nacjonalizm - do bestializmu" mawiał podobno Grillparzer), ponieważ doprowadziły do emancypacji poszczególnych narodów z "więzienia narodów", jak nazywano Austrię. Jego zdaniem nośnikiem tych ruchów byli ludzie, którzy mieli za mało talentu, by zostać tym, kim chcieli (artystami, naukowcami itp.) - inteligencja i mieszczaństwo. Żyd-karczmarz, któremu hrabia się zwierza, jako jego arendarz, tylko mu przytakuje.

Die Legende vom heiligen Trinker [Legenda o świętym pijaku] (1939) *****
Były polski górnik ze Śląska na "gościnnych występach" w Paryżu. Mieszka już pod mostem, lecz wciąż doświadcza dobroci ludzkiej, za którą, jako człek honorowy, chce się odwdzięczyć, dziękując św. Teresce z Avila w poświęconym jej kościele. Niestety nie może do niego dotrzeć, bo wszędzie są znajomi (od kieliszka lub od łóżka), którzy odciągają człowieka od realizacji dobrych postanowień. A dla towarzystwa Polak, jak przysłowiowy Cygan, da się powiesić. Roth jako prekursor egzystencjalizmu (piekło to inni)?

Der Leviathan [Lewiatan] (1...) *****
Nissen Piczenik - szanowany wśród chłopów żydowski handlarz prawdziwymi koralami z galicyjskiego targowego miasteczka wybiera się po raz pierwszy w życiu nad morze (do Odessy). Zagrożony przez konkurencję handlującą tanim, sztucznym towarem, ulega pokusie i zdradza naturalne piękno. Co zemści się okrutnie. Historia owiana żydowską i galicyjsko-chłopską mistyką.

W posłowiu André Heller ciekawie opowiada o pisarzu, zagorzałym i beznadziejnym monarchiście, nazywając go również "najbardziej katolickim Żydem i najbardziej żydowskim katolikiem". Bowiem obie postawy Roth uważał za najbardziej antyhitlerowskie. Ojciec Hellera powiadał, że Roth był największym poetą wśród przyzwoitych ludzi.
- "A kto to jest przyzwoity człowiek, ojcze?" - pytał mały jeszcze André
- "To ten, który na łożu śmierci nie ma powodu, żeby westchnąć nad sobą." - odpowiedział ojciec. (s.393).

"Des Briefrträgers Andreas Wanzls Söhnchen, Anton, hatte das merkwürdigste Kindergesicht von der Welt."

Zbiór wszystkich opowiadań Rotha, ułożony chronologicznie wg prawdopodobnego czasu ich powstania. Są to historyjki opowiadane bogatym, ironicznym czasem językiem. Widać w nich wielką wrażliwość na krzywdę człowieka, nawet gdy autor opowiada właśnie z perspektywy ludzi...

więcej

mniej

Pokaż mimo to