Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Pierwsza część powieści Esterhazy’ego to luźny zbiór historii, anegdot, przypowieści, jednozdaniowych akapitów czy nawet pojedynczych sentencji, refleksji. Jest to lektura idealnie odpowiadająca definicji „powieści postmodernistycznej” – brak tu ciągłej narracji, autor miesza ze sobą czasy historyczne (czasem nawet w jednym zdaniu), konwencje literackie - od barwnych barokowych opisów do urwanych pojedynczych zdań czy nawet przekleństw: owe stylizacje służą z pewnością do konfrontacji z wyobrażeniami historycznymi zakorzenionymi w tradycji – bogactwie i pięknie ‘starej mowy’ i degeneracji języka współczesnego. Ponadto znajdujemy tu mnóstwo aluzji i odniesień. Z pewnością polskiemu czytelnikowi nie uda się wychwycić całego bogactwa tej niezwykle erudycyjnej lektury, gdyż jest ona bardzo silnie zakorzeniona w węgierskiej historii (którą od razu chce się poznać, żeby lepiej zrozumieć szarady autora!) i mentalności, lecz znajdujemy tu także aluzje mitologiczne (na przykład do historii Edypa), biblijnych czy nawiązań do literatury europejskiej. Ten chaotyczny z pozoru misz-masz literacki spaja figura „ojczulka” – pojmowanego jako przedstawiciele arystokratycznego rodu Esterhazych (choć nazwisko nie pada ani razu), ale z pewnością nie tylko: autor mógł mieć wyobrażenia na temat węgierskich magnatów, nawet więcej: cały naród, a archetypowy obraz ojca przedstawionego na wiele różnych sposobów, wcielających w swojej osobie nawet kilkanaście scen śmierci, egzystujący na przełomie wielu wieków może uosabiać ogólny obraz przodka, niezależnie od narodowości czy epoki historycznej. Istnieje także Ojciec – Bóg, który, jak mówi Esterhazy, jest sumą wszystkich ojców. Na koniec zaznaczyć jeszcze można istotną rolę stosunków damsko-męskich w prozie Esterhazy’ego – wiele akapitów autor poświęca relacjom ojca i matki, często demonizując ojca, stawiając matkę jako ofiarę. Jednak nie zawsze jest to osąd jednoznaczny, co byłoby trudne przy przestawieniu tak wielu różnych oblicz „ojców” i „matek”.
Jest to lektura niejednoznaczna i praktycznie niemożliwa do pewnej interpretacji – co może być zaletą, ale po pewnym czasie staje się wadą. Mnóstwo niejasności, erudycyjnych odwołań i zabaw autora sprawia, że na pewno nie jesteśmy w stanie wyłapać sieci niuansów, przez co pewne akapity tematycznie się powtarzają, inne sobie zaprzeczają i nie wiemy już, które stanowią rzeczywiste fakty historyczne, które wspomnienia subiektywne, przejaskrawione, przefiltrowane, które to wyobrażenia, a które to konfrontacje z ogólnie panującymi mitami, które to parodia i karykaturalne przedstawienie, a które to prawdziwe, sentymentalne fragmenty. Przez taką zawiłość trudno jest jednoznacznie ocenić sens czy wymowę utworu, każda z tych historii stanowi odrębną zagadkę, ale całość pierwszej części powieści jest niemal niemożliwa do powierzchownej analizy. Pomimo tych trudności w percepcji, na uwagę zasługuje jednak z pewnością język – rzadko można we współczesnej literaturze spotkać tak piękne, wyszukane metafory, takie inteligentne posługiwanie się konwencjami literackimi, stylizacjami. Każdy werset w warstwie języka jest misternie utkany, przemyślany i zmuszający do przemyśleń. To z pewnością jedna z największych zalet „Harmonia caelestis”.
Druga część zachowuje zdecydowanie bardziej fabularną, powieściową strukturę, choć i tu niewolna jest od historycznych odwołań czy cytatów z innych źródeł (na przykład dziennika autora powieści). Dotyczy ona konfrontacji starego porządku z nowym, czyli sytuacji arystokratycznej rodziny w trakcie przewrotu komunistycznego na Węgrzech. Ale autor sięga także do czasów wcześniejszych – dokonuje rozliczenia z czasami międzywojennymi i wydarzeniami po 1939 roku. Ta część powieści pomaga z pewnością zrozumieć pierwszą połowę, pokazuje powtarzalność mechanizmów historycznych, stanowi też doskonałą relację zarówno historyczną, jak i rodzinną, osobistą, choć i tutaj nie możemy być pewni co do realności, gdyż już na wstępie autor zastrzega, iż przedstawione osoby „nigdy nie istniały”, mimo że przytacza realnie istniejące postaci na przykład dziadka, premiera Węgier jak i inne postaci historyczne.
„Harmonia caelestis” to na pewno jedna z lepszych książek ostatnio przeze mnie przeczytanych – erudycyjna, uniwersalna, a przypatrując się losom Węgier i mentalności węgierskiej, nie trudno znaleźć analogii do naszej historii, nie tylko tej XX-wiecznej, czyli reżimu komunistycznego, ale także tej dawniejszej.

Pierwsza część powieści Esterhazy’ego to luźny zbiór historii, anegdot, przypowieści, jednozdaniowych akapitów czy nawet pojedynczych sentencji, refleksji. Jest to lektura idealnie odpowiadająca definicji „powieści postmodernistycznej” – brak tu ciągłej narracji, autor miesza ze sobą czasy historyczne (czasem nawet w jednym zdaniu), konwencje literackie - od barwnych...