Dziś, w XXI wieku, zdjęcia wydają się oczywistością. W naszych smartfonach przechowujemy setki, tysiące zdjęć. Jest jednak pewien problem – bardzo mało z nich wywołujemy. Posiadamy niezliczone mnóstwo zdjęć, selfie – nie posiadamy wszakże fotografii. Fotografii, którą można wziąć ze wzruszeniem do ręki. Fotografii, która jest nośnikiem historii. Fotografii, która jest żywą przeszłością.

Czy jesteśmy sobie w stanie wyobrazić, że w dzisiejszej Polsce jest wielu ludzi, którym bardzo dawno nikt nie zrobił fotografii? Bardzo często się zdarza, że ostatnim zdjęciem, jakie posiadają, jest to ze ślubu, od którego upłynęło już kilkadziesiąt lat.

Właśnie takich ludzi spotkała Agnieszka Pajączkowska. Jest kulturoznawczynią, twórczynią projektów fotograficznych. W latach 2012–2016 prowadziła Wędrowny Zakład Fotograficzny. Właśnie taki tytuł nosi jej najnowsza książka. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Czarne. Już na wstępie zdradzę, że jest to fantastyczny reportaż. Reportaż o ludziach, którzy są żywą historią. Reportaż o wsiach, których istnienia sobie nie uświadamiamy.

Autorka jeździła głównie wzdłuż wschodniej granicy Polski. Mieszkańcom wiosek oferowała wykonanie portretowego zdjęcia w zamian za jedzenie i opowieści.

To właśnie historie usłyszane od ludzi są główną treścią i wielkim atutem tej książki. Agnieszka Pajączkowska udowadnia, że umie słuchać i pisać.

Objeżdżając granice z Litwą, Rosją, Białorusią i Ukrainą, a także Dolny Śląsk, dotarła do zwykłych ludzi, którzy skrywają niezwykłe historie. Wojna, okupacja, akcja „Wisła”, rzeź wołyńska, przesiedlenia, wypędzenia – wszystko to jest treścią tej książki. Jej strony wypełnia ból, żal, złość, bieda. Każda z tych historii chwyta za serce. Każda pokazuje, jak bardzo poplątane są ludzkie losy. Choć mieszkają w Polsce, czują się Łemkami, Litwinami, do psa zawsze mówią po niemiecku, chodzą do cerkwi, śpiewają ukraińskie piosenki – tacy są bohaterowie „Wędrownego Zakładu Fotograficznego”.

Autorka nie zamieszcza zdjęć swoich bohaterów, chociaż w książce znajdziemy fotografie. Spracowane dłonie, starzy ludzie, wyludniające się wsie.

Agnieszka Pajączkowska swoim projektem – i książką, która jest jego efektem – wykonała naprawdę świetną pracę. Zupełnie nie interesowały ją miasta czy bogatsze wsie. Dotarła do ludzi i osad, których nikt nie słucha. Do spracowanych kobiet i mężczyzn. Do ludzi czekających na śmierć. Kiedy wracała do nich w następnych latach, niektórzy z nich już nie żyli.

Reasumując, „Wędrowny Zakład Fotograficzny” to naprawdę świetny reportaż – o zapomnianych wsiach i ludziach je zamieszkujących. O skomplikowanej historii. O biedzie, starości, bolesnych i trudnych kolejach życia. Książka ta bez wątpienia powinna znaleźć się na waszych półkach.

Jest to jedna z najlepszych pozycji przeczytanych przeze mnie w tym roku.

Wojciech Sobański