„A wtedy, tuż przed wojną, Żydów było w Izbicy cztery tysiące i każdy miał imię i nazwisko (...) Miasteczko było żydowskie, odkąd prababka pamiętała. A potem wystarczyło tysiąc czterdzieści dziewięć dni, żeby Żydzi na zawsze z niego zniknęli”.

II wojna światowa przyniosła ze sobą śmierć i zniszczenie. Wszyscy znamy ten straszliwy termin: holokaust. Zagłada europejskich Żydów była czymś niewyobrażalnym. Nikt nawet nie przypuszczał, że z woli jednego człowieka można uśmiercić kilka milionów ludzi. Zbrodnia ta została starannie zaplanowana i metodycznie realizowana. Tym samym nieodwracalnie zmienił się charakter wielu miast i miasteczek, w których przed wojną Żydzi stanowili zdecydowany procent – a nawet większość mieszkańców. O jednym z takich – polskich – miasteczek opowiada Rafał Hetman w swojej książce „Izbica, Izbica”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Czarne w serii Sulina.

Jest to niezwykły reportaż o miejscu i ludziach, których już nie ma. Autor opisuje tragiczną historię mieszkańców Izbicy. To niewielkie miasteczko we wschodniej Polsce. Przed II wojną światową ponad dziewięćdziesiąt procent jego mieszkańców stanowili Żydzi. Polaków było niewielu. To Żydzi zajmowali się handlem, rzemiosłem. Wypiekało się dla nich chałki na szabat. Chciałoby się powiedzieć zwyczajne miasteczko, zwyczajni ludzie. Nic godnego uwagi.

Wszystko to zmienił wybuch wojny. Izbica dostała się pod okupację niemiecką. Niemcy zaś uczynili z miejscowości „getto tranzytowe”. To właśnie do Izbicy byli transportowani Żydzi z całej Europy, aby stamtąd wyruszyć w swoją ostatnią drogę – do obozów zagłady.

Wojny nie przetrwali też Żydzi, którzy zamieszkiwali Izbicę. To właśnie im autor chce przywrócić pamięć. Stara się odtworzyć ich nazwiska, ich losy. Opowiada trudną historię nie tylko o zagładzie, o śmierci, ale także o zachowaniu innych mieszkańców Izbicy. O tych, którzy Żydów ukrywali i starali się im pomóc. O tych, którzy wydawali Żydów Niemcom. O tych, którzy sami mordowali. Pisze także o trudnych powrotach Żydów ocalałych z Zagłady. Przeżyło ich niewielu. Jednak w swoim dawnym domu nie byli mile widziani. Ich domy były już zajęte przez nowych mieszkańców. Polacy przetrząsali je w poszukiwaniu kosztowności. Już po wojnie została rozebrana synagoga. Niemal zniknął żydowski cmentarz. Przedwojenna Izbica przestała istnieć. Odeszła wraz z jej mieszkańcami.

Rafał Hetman, opisując losy tego miasteczka, opisuje tak naprawdę losy wielu podobnych miejsc w Polsce. Jednak lektura jego reportażu wymaga sporo uwagi i skupienia. Autor bowiem nie zachowuje chronologii, co może nieco przeszkadzać w płynnym czytaniu. Teraźniejszość miesza się w książce z przeszłością i czasem trudno się w tym zorientować. Osobiście zabrakło mi także – być może jako wstępu – pewnej krótkiej historii Izbicy. Kilku konkretnych informacji, które jeszcze bardziej umiejscowiłyby to miasteczko w czasie i przestrzeni.

„Izbica, Izbica” to książka przywracająca pamięć. Dobitnie się o tym przekonujemy czytając ostatnie jej części. O ile starsi mieszkańcy znają przeszłość swojej miejscowości, potrafią wskazać np. gdzie stała synagoga, o tyle młodsi nie mają pojęcia, że było to żydowskie miasteczko. Czy jednak można im się dziwić? Jak zauważa autor, w Izbicy nie ma nawet pomnika, poświęconego wymordowanym Żydom. Polecam lekturę reportażu, który dotyka trudnej i bolesnej przeszłości. Sięgnijmy po książkę i wyruszmy w podróż do Izbicy – miejsca, którego już nie ma.

Wojciech Sobański