Król Jan III Sobieski jest jednym z niewielu władców elekcyjnych, którego potrafi wymienić niemal każdy Polak. W powszechnej świadomości cieszy się szacunkiem i uznaniem. Spogląda na nas z wielu pomników, spacerujemy ulicami nazwanymi jego imieniem, trafił nawet na banknot o nominale 500 zł. Jego postać odbierana jest jednoznacznie pozytywnie – wszak to zwycięzca spod Chocimia i Wiednia, nieustraszony pogromca Turków i Tatarów. Jeśli dodamy do tego jego płomienną miłość do Marysieńki i wspaniały pałac w Wilanowie, który po sobie pozostawił, otrzymujemy bohatera bez skazy.

Jednak doskonale wiemy, że w historii nie ma postaci spiżowych, pozbawionych wad i słabości. Miał je również Jan Sobieski, chociaż zdecydowanie słabiej przebijają się one do naszej wyobraźni niż jego chwalebne czyny. Mając to wszystko na względzie, byłem bardzo ciekawy najnowszej książki Sławomira Leśniewskiego pod tytułem „Sobieski. Lew, który zapłakał”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Literackiego. Jej autor, chociaż nie jest z zawodu historykiem, jest znanym popularyzatorem historii. Opublikował wiele znanych książek, w których przystępnym językiem przybliża historię Polski.

Już tytuł jego najnowszej publikacji świadczy o jej wymowie. Sobieski został nazwany „lwem”. To bowiem dumny i niepokonany Lew Lechistanu, głównodowodzący spod Wiednia, pogromca Turków. Jego nazwisko Clausewitz umieścił w swoim słynnym traktacie „O wojnie”. Był bowiem Sobieski bez wątpienia jednym z najwybitniejszych wodzów swojej epoki. Jednak ten dumny i potężny lew w końcu „zapłakał”. Dlaczego? Okazało się, że łatwiej uganiać się za czambułami tatarskimi i zwyciężać pod Wiedniem, niż być królem Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Ale po kolei. Sławomir Leśniewski przybliża genealogię przyszłego władcy. Jestem pewien, że wielu zaskoczy opis jego młodości i działań w okresie potopu. Przyszły król był bowiem najzwyklejszym zdrajcą – przeszedł na stronę Szwedów i dość długo był zaangażowany po stronie najeźdźcy. Sobieski skazany był nawet przez sąd na banicję. Niezbyt pasuje to do obrazu króla, który funkcjonuje w powszechnej świadomości społecznej.

Niezbyt chlubną kartę Jan Sobieski zapisał w końcówce rządów Jana Kazimierza Wazy i za czasów Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Jak wszyscy magnaci prowadził politykę, mając na celu własne interesy. Nie wahał się ostro występować przeciwko królowi, czasem jawnie okazując mu brak szacunku. Ironią jest fakt, że gdy zasiadł na tronie, musiał mierzyć się z identycznymi wyzwaniami. Autor stwierdza, że już po zwycięstwie pod Podhajcami Sobieski mógł sięgnąć po koronę. Był wtedy prawdziwym bohaterem szlacheckich mas. Wkrótce abdykował ostatni z Wazów. Niestety – obrazowo pisze Leśniewski – wraz z nim abdykował Sobieski. Usunął się w cień, aby za rządów Wiśniowieckiego przejść do twardej opozycji.

Przewrotny los sprawił, że już po paru latach sam został wybrany królem. Został wtedy Janem III Sobieskim i zaczął się nowy rozdział w jego życiu. Czas największego tryumfu – mowa oczywiście o Wiedniu – ale i największych porażek.

Król przekonał się, że nie jest łatwo rządzić. Zmagał się z opozycją wewnętrzną, nie przeprowadził żadnego ze swoich politycznych planów. Nie zapewnił korony ukochanemu synowi Jakubowi. Nie ujarzmił elektora w Prusach. Nie odzyskał terytoriów utraconych na rzecz Rosji. Wreszcie, gdy umierał – otyły, schorowany, zgorzkniały – wciąż trwała wojna z Imperium Osmańskim i nie wiadomo było, czy Polska odzyska Podole. Osobny rozdział to historia miłości Sobieskiego do Marysieńki. Historia pełna intryg, zdrad, wielkiej namiętności, ale i podejrzliwości.

Jan Sobieski jest bez wątpienia postacią niezwykle barwną, człowiekiem z krwi i kości. W jednym życiorysie spotkały się: zdrada kraju i skazanie na banicję, jawny opór wobec króla i prowadzenie egoistycznej polityki magnackiej, nieumiejętność w polityce wewnętrznej, wreszcie: wspaniałe zwycięstwa nad Turkami i Tatarami, sławna na całą Europę wiktoria wiedeńska, piękny pałac w Wilanowie i romantyczne uczucie do Marysieńki.

Sławomir Leśniewski trafnie zatytułował swoją książkę. Sobieski był istotnie „lwem, który zapłakał”. Jego potęga, duma i szczera miłość do Ojczyzny nie wystarczyły, aby uzdrowić kraj targany magnackimi niesnaskami. Nie zmienia to jednak faktu, że wraz z jego śmiercią odeszła dumna i zwycięska Rzeczpospolita. Odtąd zaczął się jej schyłek, którego nikt ani nic nie miało powstrzymać.

Pozycję zdecydowanie polecam wszystkim miłośnikom historii. Autor w swojej pracy po raz kolejny udowadnia, że historia jest o wiele ciekawsza od fikcji czy uproszczeń, którymi się karmimy. Właśnie to czyni ją tak atrakcyjną. Życiorys Sobieskiego, polskiego „boga wojny” z pewnością was o tym przekona.

Wojciech Sobański