Przez te wszystkie lata istniała życiem utajonym, półlegalnym. Uważana za książkę znaczącą, jeśli nie wybitną, przez pisarzy tej miary co T.S. Eliot, Ezra Pound, George Orwell, Blaise Cendrars, Lawrence Durrell i Anaïs Nin, pozostawała nieznana ogółowi czytelników amerykańskich; przemycana do ojczyzny autora nie stała się cząstką literatury światowej; zaklasyfikowana niczym powieści fikcyjnego Kilgore’a Trouta jako pornografia, nie wprowadziła jej autora w główny nurt literatury amerykańskiej. Publikacja „Zwrotnika Raka” w USA (1961 r.), do czego potrzebna była aż decyzja Sądu Najwyższego, niewiele tę paradoksalną sytuację zmieniła.

Na czym polega wielkość powieści Millera dzisiaj? Nie stanowi o niej krytyczne spojrzenie na postęp cywilizacyjny, ponieważ obawy i niepokoje z nim związane stały się dziś powszechne, ani szeroka panorama społeczna, której tu czytelnik po prostu nie znajdzie, napotykając zamiast niej zadziwiający korowód istot niespokojnych, wygnańców i uciekinierów, kurw i artystów — „osobników stukniętych, neurasteników, neurotyków, psychopatów”. Wartość książki nie leży też w jej warstwie filozoficznej ani nie opiera się na erudycji pisarza, choć bywa ona zadziwiająca. Miller to przede wszystkim zmysły, napięcia emocjonalne, nieomylny instynkt, włókna nerwów pulsujące rytmem miejsca i czasu.

Ta rzadko spotykana dziś intensywność uczuć u pisarza nazywanego „facetem o sercu i członku z kamienia” jest najmocniejszą stroną powieści obok niezniszczalnej wiary w człowieka jako jednostkę twórczą, w uzdrowicielską moc sztuki. Anaïs Nin wspomina, że Miller uważał się za ostatniego człowieka na ziemi. Czytając jego powieści odnosi się wrażenie, że było tak naprawdę: obecność autora — wirtuoza, literackiego kuglarza, anarcho-surrealisty, narcyza i megalomana, niemoralnego moralisty i „Wielkiego Speleologa Waginy”, wreszcie intelektualisty swobodnie poruszającego się w świecie literatury, muzyki i malarstwa — stanowi źródło siły jego pisarstwa.

Wizja Millera jest głęboko pesymistyczna, ale — oto kolejny paradoks — nie przygnębia; wręcz przeciwnie — złagodzony ironią i komizmem, zaskakującą metaforą, swobodnym wzlotem surrealistycznej poezji pesymizm pisarza dodaje sił, by przeciwstawić się zgiełkowi codzienności, nowotworowym komórkom zagrażającym naszej osobowości. Tak pisał o tym sam Miller: Jednym z powodów, dla których kładłem w swych utworach nacisk na amoralność, zło, brzydotę, okrucieństwo, była chęć pokazania, że są one równie ważne — jeśli nie ważniejsze — co rzeczy pozytywne […]. W ten sposób oczyszczałem swój organizm z trucizny. I co dziwne, owa trucizna wywierała kojący wpływ na innych. To tak, jakbym ofiarowywał im uodporniającą szczepionkę. Fakt opisania świata w stanie rozkładu staje się aktem obłaskawienia go, zwycięstwem nad losem.

Warto też wspomnieć o jeszcze jednym aspekcie powieści, niezbyt w odbiorze widocznym i w pewnym sensie anachronicznym w dobie literatury postmodernistycznej i nouveau roman: „Zwrotnik Raka” i Sexus to opowieści o miłości, niespełnionej i nieuchwytnej. Autor przyznał pod koniec życia, że we wszystkich swoich przewrotnie autobiograficznych książkach pisał wciąż o jednej kobiecie, swej drugiej żonie June, zwanej tam Marą lub Moną. To ona pobudziła Millera do pisania i chociaż ostatecznie go porzuciła, to nią właśnie nasycony jest opisywany w pierwszej powieści Paryż, to jej twarzy, marmurowych nóg i zawsze gorących piersi szukał na ulicach i w burdelach, u Tani, Germaine i dziesiątkach innych opisywanych kobiet.

Ktoś napisał kiedyś, że „u boku wielkiej sztuki stoją zawsze jej dwie ciemne siostry: bluźnierstwo i pornografia”, i chociaż można by kwestionować poszczególne człony tego twierdzenia w odniesieniu do książek Millera, pozostaje faktem, że nie wszystkim przypadną one do gustu. Rynsztokowy — jak nazywa go sam autor — język może przesłonić inne zalety powieści. Miller przywiązywał sporą wagę do tej kwestii, poświęcając jej osobny esej. Przypomniał w nim dwa przeciwstawne poglądy na naturę słów nieprzyzwoitych. Według jednego obsceniczność, podobnie jak piękno, znajduje się na zewnątrz dzieła sztuki, w jaźni osoby je oglądającej. Zdanie przeciwne sprowadza się do twierdzenia, że obscena są trwałym elementem życia społecznego i odzwierciedlają głęboką potrzebę ludzkie go umysłu. Sam autor tak oto wyjaśniał powód ich stosowania: Gdy w sztuce, a zwłaszcza w literaturze, pojawiają się obscena, spełniają zwykle funkcję środka technicznego; element celowości nie ma nic wspólnego z próbą wywołania podniecenia seksualnego. Jeśli w ogóle można mówić w tym przypadku o jakiejś ukrytej motywacji ze strony twórcy, dotyczy ona czegoś o wiele głębszego niż seks. Celem jest przywołanie i wprowadzenie poczucia realności opisywanego świata. W pewnym sensie stosowanie przez artystę obsceniczności można porównać do użycia elementów nadprzyrodzonych przez starych mistrzów.

Do rąk czytelnika trafiają więc książki kontrowersyjne, ale wciąż żywe. Ta „intymna i prywatna historia, w której się nagle odzwierciedla coś, co jest głębsze i szersze”, przeznaczona jest dla ludzi z otwartą głową. Przed nimi obroni się sama.

W tekście wykorzystano fragmenty posłowia do „Zwrotnika Raka” autorstwa tłumacza Lesława Ludwiga.

Wznowienia książek ukazują się nakładem wydawnictwa Noir sur Blanc.