Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Ktoś, patrząc na żyrafę, powiedział: "takie zwierzę nie może być".

Kiedy Żydzi się bogacili, zarzucano im bogactwo, gdy byli zrujnowani, zarzucano im nędzę i nędzarstwo.

Bo dom, w którym zaakceptowano morderstwo, przestaje być domem, nie ma w nim więcej radości.

U Orzeszkowej Polską byli i "przechrzty" i "odmieńce", a ich odmienność nie była obcością. Natomiast wywód Konwickiego jest dowodem mentalności stulecia i uwydatnia, jak mądra - pomimo wszystkich błędów - jak dobra, życzliwa i szczera była Orzeszkowa.

Powtarza się przy tym prawidłowość historyczna: Żydzi nigdy nie mieli po swojej stronie większości.

Judeocentryzm, który jest jedną z chorób narodowych Polaków od początku XIX wieku, a nazywany jest często "polskim antysemityzmem", szedł w parze z niewiarygodną ignorancją Polaków w dziedzinie judaizmu, kultury żydowskiej, prawdziwych żydowskich cech i obyczajów.

Typowym portretem Żyda polskiego bez żydowskiego tła jest Mendel Gdański, napisany w odpowiedzi na warszawski pogrom (Boże Narodzenie 1881), który był dla pozytywistów "wielką okropną niespodzianką" - jak pisała Orzeszkowa z Grodna - i rozczarowaniem po tylu latach daremnej "pracy organicznej" nad oświeceniem umysłów.

Oświęcim rzeczywiście jest "rozrachunkiem z sumieniem ludzkości". Natomiast owe tablice świadczą nie o "ofiarach, jakie poniosły narody", lecz o językach, jakimi mówiły ofiary, które pochodziły głównie z jednego narodu.

Również na Zachodzie nowe pokolenia ludzi w prasie, radiu, telewizji chciałyby się uwolnić od kompleksu winy swych rodziców i odzyskać dawne "prawo" swych babek i dziadków do nielubienia Żydów.

Wielu widziało zagładę Żydów, lecz Miłosz widział zagładę cywilizacji.

Metodę powstrzymywania się od komentarza i maksymalnej oszczędności środków obrał Tadeusz Borowski, aby ukazać prawdę w całej jej odrażającej i przerażającej nagości, bez literackiego przybrania, gdyż w literaturze, o której tu mowa, chodzi przede wszystkim o prawdę nieartystyczną.

I like to think that one day we shall have the courage to tell the world the whole truth and call it by its proper name.

Od Nałkowskiej i Borowskiego należy się uczyć, jak pisać prawdę, ale nie - jak ją generalizować.

Dopóki nie udźwignę choć jednym słowem w poezji - ciężaru tej najstraszniejszej sprawy - nie będę się czuł poetą zupełnie wolnym..." - pisał Przyboś w trzecią rocznicę wysiedlenia Żydów z Krakowa.

Dlaczego nie proponowano mu ukrycia jego sierot?

Zostałem pisarzem zmarłych, bo żywi mieli dosyć własnych pisarzy. Zostałem strażnikiem wielkiego cmentarza.

Hłasko twierdził, że pisarstwo jest donosem, a pisarz donosicielem. Trzeba tylko dodać, że donosicielem prawdy.

Sceptycyzm jest podstawą mądrości, ale nie ratunkiem na głębokich wodach.

Wielkie zło nie może się obejść bez zwyczajnych ludzi. Oni zapewniają mu ferwor, rozpęd, entuzjazm. Nie może się bez nich obejść żaden wielki przywódca. Oni zapewniają mu autorytet.

Kłamią ci, którzy mówią, że tylko wykonywali rozkazy. Nawet w Oświęcimiu istniała autonomia - i to na wszystkich szczeblach - pisze Fred.

Nie był jedynym osieroconym duchem ludzkim w świecie, który wyjęto spod cywilizacji, zanim go zgładzono.

Fred, który urodził się w Niemczech, pisze, że w początkowych latach hitleryzmu Żydzi niemieccy byli przekonani, że "dobroć tkwiąca w narodzie niemieckim musi wziąć górę".

Były to narodziny literatury i przechodzi ludzkie pojęcie, jak można było tyle powierzyć noworodkowi.

Chrześcijaństwo zakłada - być może całkiem słusznie - że człowiek jest głęboko grzeszną istotą z natury. Judaizm - być może bardzo niesłusznie - jest pozytywniej nastawiony do człowieka i głosi, że każdy może wybrać czynienie dobra i doskonalenie życia na ziemi.

Przez długi czas miałem wątpliwości, czy Jezus Nazareński naprawdę istniał.

Pogromy", choć słowo to rosyjskie, są również zachodnioeuropejskiego pochodzenia. Oskarżanie Żydów o dodawanie krwi chrześcijańskiej do macy wymyślono w Anglii i zastosowano w 1144 roku (paradoksalne, że starożytni Rzymianie właśnie chrześcijan oskarżali o używanie krwi ludzkiej do rytuału).

Umysł ludzki, którego potencjał wydaje się nieograniczony, nie radzi sobie czasem z najprostszym związkiem przyczynowo-skutkowym. Antysemityzm jest klasycznym przykładem takiej anomalii.