Przeszłość. Jakkolwiek możemy się oszukiwać, że nie jesteśmy jej zakładnikami, że się od niej odcinamy, że nic nas ona nie obchodzi, to jednak okazuje się, że przeszłość zawsze do nas wraca. Prędzej czy później musimy się z nią zmierzyć. Konfrontujemy się z historią swojej rodziny, pytamy o losy dziadków. Czasem – co paradoksalne – nie możemy już im tych pytań zadać. Nie możemy z nimi porozmawiać, chociaż tak bardzo byśmy tego chcieli. Nie możemy zapytać o motywy podejmowanych przez nich decyzji, o czasy, w jakich przyszło im żyć. Tymczasem niejednokrotnie okazuje się, że ich wybory miały wpływ także na nasze życie.

Podobne wątki odnajdujemy w najnowszej książce Piotr Smolara pod nieco prowokacyjnym tytułem „Zły Żyd”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Znak. Jej autor jest francuskim dziennikarzem polskiego pochodzenia, publikującym swoje teksty w „Le Monde”. Czy jednak można tak napisać o jego pochodzeniu? Dziennikarz w pewnym momencie rozumie, że jego historia jest o wiele bardziej skomplikowana.

Owszem, Piotr Smolar urodził się we Francji. Jednak jego rodzice i dziadkowie byli polskimi Żydami. Dość znanymi, dodajmy do tego. Pisarz próbuje się więc zmierzyć ze swoją przeszłością. Stara się odpowiedzieć sobie na pytanie: kim tak naprawdę jest? Francuzem? Polakiem? Żydem? Co tak naprawdę nas definiuje i określa? Jaki składnik przesądza o tym, kim jesteśmy? Religia? Płynąca w naszych żyłach krew? Wychowanie w konkretnej kulturze?

Książka udowadnia, że nie tak łatwo dać odpowiedź na te pytania. Piotr Smolar zgłębia historię swoich przodków, aby zrozumieć siebie. Pisze o swoim dziadku Grzegorzu. Jego biografia jest mocno kontrowersyjna. Był on żarliwym komunistą. Swoich przekonań nigdy się nie wyparł. Aktywnie działał już przed wojną. W 1920 roku opowiedział się po stronie bolszewików. Za swoją działalność kilkukrotnie skazywany na kary więzienia przez polskie sądy. Podczas wojny przebywał w mińskim getcie. Dla Żydów jest bohaterem. Po 1945 roku należał do Komunistycznej Partii Polski. Pełnił wysokie funkcje w Centralnym Komitecie Żydów Polskich. Po tzw. „wydarzeniach marcowych” wyjechał do Izraela. Natomiast ojciec Piotra – Aleksander – był zaangażowany w działalność opozycji antykomunistycznej. Po latach dziennikarz stara się zrekonstruować i zrozumieć ich życie. Na cmentarzu w dalekim Izraelu cierpliwie szuka grobu dziadka.

„Zły Żyd” to jednak nie tylko opowieść rodzinna. To także studium polityki, głównie izraelskiej. Autor nie ukrywa swoich sympatii, krytycznie oceniając stan demokracji w Polsce i negatywnie wypowiadając się o obozie rządzącym. Sporo miejsca poświęca izraelskiemu premierowi oraz aktualnym nastrojom politycznym i społecznym, dochodzącym do głosu w tym kraju. Pisze o odwiecznym konflikcie z Arabami.

Piotr Smolar negatywnie ocenia zjawiska, jakie obserwuje w niektórych krajach. Jego zdaniem demokracja liberalna ma spore kłopoty. W Polsce i Izraelu do głosu dochodzi konserwatywna prawica. Wszystko to nie nastraja go optymistycznie, chociaż jego sądy są zbyt jednostronne i powierzchowne.

„Zły Żyd” to książka wielowątkowa. Opowieść osobista autora miesza się z historią, polityką i obserwacjami współczesnego świata. Być może wątków tych jest nieco za dużo, biorąc pod uwagę stosunkowo niewielką objętość publikacji. Jest to ciekawa i refleksyjna książka dla szukających nieoczywistego tytułu z szeroko pojętej literatury faktu.

Wojciech Sobański