Obiekt badania: Grace Marks, postać literacka

Materiał badawczy: wypowiedzi i zachowanie Grace przedstawione w powieści „Grace i Grace” Margaret Atwood

Metoda badawcza: analiza

Cel badania: określenie stanu zdrowia psychicznego Grace

Badacze: autorka tekstu, czytelnicy

Utwór „Grace i Grace” Margaret Atwood, opublikowany w 1996 roku, opisuje opartą na faktach historię służącej Grace Marks, oskarżonej o zamordowanie wraz ze stajennym Jamesem McDermottem w 1843 roku swojego pracodawcy i jego gospodyni. Autorka przedstawia nie tylko realia życia społecznego zachodniej Kanady w pierwszej połowie XIX wieku, lecz także opierając się na wątpliwościach co do winy oskarżonej, stawia wiele nowych pytań. Z uwagi na przyświecający nam cel nie zajmiemy się zagadnieniem winy Grace ani jej rolą w opisywanych wydarzeniach, ale skoncentrujemy się na obrazie jej zdrowia psychicznego.

Koncept 1: Obłąkanie

Termin „obłąkanie” lub „szaleństwo” stanowił do końca XIX wieku pojemną i mało sprecyzowaną klasyfikację diagnostyczną w psychiatrii, zgodnie z którą można było określić tak większość przypadków ludzkiego zachowania odbiegającego od powszechnie przyjętych zasad i norm społecznych i moralnych. Wśród czynników decydujących o tym, czy człowiek został uznany za osobę dotkniętą szaleństwem, znalazły się jego pozycja towarzyska i finansowa, status społeczny oraz niezwykłość objawów. Dlatego częściej można było oczekiwać takiej diagnozy w przypadku ludzi z niższych warstw społecznych, kobiet i dzieci, ekscentryków czy osób niepełnosprawnych. Dopiero w 1883 roku niemiecki psychiatra Emil Kraepelin opublikował kompendium psychiatryczne zawierające proponowany przez niego podział chorób psychicznych, a w szóstym wydaniu dzieła z 1899 roku dokonał uproszczenia klasyfikacji chorób psychicznych.

Objawy pacjentki Grace Marks:

• mówi do siebie,
• słyszy głosy,
• zachowała spokój podczas rozmów ze stajennym Jamesem McDermottem na temat sposobu zabójstwa,
• ubrała się w suknię ofiary,
• okazuje pragmatyzm w dramatycznej sytuacji po zabójstwie,
• miewa okresy nieświadomości,
• wykazuje duże zmiany w zachowaniu – od całkowitego spokoju i opanowania, po gwałtowne „ataki” z krzykiem i rzucaniem się,
• wygłasza poglądy demokratyczne, wierzy w niezgodne z religią i prawem naturalnym zrównanie ludzi różnych klas i stanów,
• wulgarnie wypowiada się o osobach wyższego stanu,
• stawia w myślach siebie jako kobietę na równi z mężczyzną, co zaprzecza planowi bożemu oraz naturalnej kondycji umysłowej i fizycznej obu płci.

Wiek później część z tych zachowań i przekonań uznane zostanie nie tylko za zgodne z normami zdrowia psychicznego i zasad społecznych, lecz także za wysoce pożądane (poglądy demokratyczne).

Koncept 2: Histeria

To właśnie w tym okresie – w latach 40. XIX wieku – zachwieje się obowiązujący model rozumienia histerii jako zaburzenia spowodowanego brakiem współżycia seksualnego, zatrzymywaniem się i gniciem w macicy wydzieliny będącej odpowiednikiem męskiego nasienia lub też humorami (tu: czarnej żółci w mózgu), która w procesie fermentacji zamienia się w opary przemieszczające się i uderzające kanałami nerwowymi do mózgu, wywołując atak histerii. Pojawi się nowe wyjaśnienie, nie lokujące siedliska histerii w narządach rodnych. Według Bracheta jest ona skurczową dolegliwością układu mózgowego, „neurospazmią mózgową”. Przez kilka następnych dekad oba poglądy będą się jeszcze ścierać. W konserwatywnych szpitalach dla umysłowo chorych wciąż pokutować będzie przekonanie, że histeryczki trzeba leczyć, brutalnie stymulując ich narządy płciowe.

Objawy pacjentki Grace Marks:

• wygina ciało w łuk w czasie leczenia w szpitalu dla obłąkanych,
• okazuje przerażenie w obecności mężczyzny – lekarza mierzącego jej głowę,
• przeraźliwie krzyczy w czasie zabiegów w szpitalu,
• nie ma męża ani narzeczonego, zatem z powodu nieobcowania płciowego z mężczyzną w jej ciele gromadzi się wydzielina, która gnije i zatruwa umysł i trzeba ją wypuścić, czemu chora nierozumnie się przeciwstawia,
• interwencje lekarskie powodują u niej jeszcze większy krzyk i próby wyrywania się, co świadczy o postępującym charakterze zaburzenia.

Niedługo potem, w epoce romantyzmu, dojdzie do głosu przekonanie, że atak histeryczny to rozładowanie emocjonalne. Wcześniej jednak emocje nie stanowią obszaru zainteresowań psychiatrów. Z kolei obecnie zaburzenie nazywane jest dysocjacją lub konwersją. Do jego wyjaśnienia używa się dynamicznej teorii nerwic Pierre’a Janeta oraz prac Zygmunta Freuda. Uważa się ją, zgodnie z teorią Jeneta, za zawężenie pola świadomości wskutek obniżonego napięcia psychicznego i braku syntezy czynności psychicznych i świadomości. Prowadzi to do dysocjacji i utraty kontroli nad funkcjami psychicznymi, które pozostają niezależne od woli osoby. Freud za źródło histerii uznawał uraz psychiczny, a samą histerię za zniekształconą formę ujawniania wypartych emocji towarzyszących urazowi.

Koncept 3: Amnezja

Amnezja była pojęciem stosunkowo nowym w tamtych czasach, funkcjonowała raczej jako ciekawostka. Nie była jeszcze badana naukowo, zajmowali się nią młodzi ambitni lekarze. Dopiero kilka dekad później, w latach 80. XIX wieku, badaniem amnezji zajął się francuski psycholog Théodule-Armand Ribot, tworząc prawo Ribota mówiące o gradacji czasu w amnezji wstecznej.

Objawy pacjentki Grace Marks:

• nie pamięta kilkudniowej utraty świadomości po śmierci przyjaciółki Mary Whitney,
• nie pamięta, co robiła i mówiła po obudzeniu się z kilkudniowego snu,
• nie pamięta momentu zabójstwa,
• w trakcie ucieczki pyta wspólnika o fakty, których była uczestnikiem, i dziwi się im,
• traci wspomnienie części wydarzeń podczas ucieczki.

Obecnie wyróżnia się amnezję organiczną i dysocjacyjną. Pierwsza z nich powstaje wskutek urazu głowy, jest całkowitym lub częściowym zanikiem pamięci jawnej i może mieć postać amnezji następowej (niemożność zapamiętywania nowych informacji) lub wstecznej (utrata pamięci dotyczącej urazu i wydarzeń wcześniejszych). Druga stanowi zaburzenie spowodowane silnym urazem psychicznym i przyjmuje postać amnezji całkowitej (utrata pamięci własnej tożsamości) lub częściowej (niepamiętanie sytuacji dotyczących konkretnego tematu).

Koncept 4: Somnambulizm (lunatyzm)

Somnambulizm był modnym terminem w tamtych czasach i zjawiskiem słabo zbadanym, którego przyczyny upatrywano w zaburzeniach psychicznych. Lunatykowanie kojarzono z wykonywaniem czynności kontrowersyjnych (np. rozbieranie się), nieuświadamianych przez lunatyka i zabronionych przez prawo. Już w 1846 roku Amerykanin Albert Tirrell wykorzystał somnambulizm jako argument w swojej obronie podczas procesu o morderstwo prostytutki Marii Bickford. Słynący z niewierności mąż i ojciec dwójki dzieci opuścił swoją rodzinę, by żyć ze wspomnianą kobietą. W czasie wizyty u niej w bostońskim burdelu poderżnął jej gardło nożem, nacinając szyję od ucha do ucha. W czasie procesu adwokat Rufus Choate przekonał sędziów, ze jego klient nie popełnił zarzucanego mu czynu, a jeśli to zrobił, to tylko w stanie „niepoczytalności sennej” wynikającej z somnambulizmu. Było to pierwsze w historii amerykańskiego prawa użycie tego terminu oraz somnambulizmu jako argumentu w obronie oskarżonego.

Objawy pacjentki Grace Marks:

• okresowo wstaje z łóżka w czasie snu w nocy,
• chodzi w pobliżu, na zewnątrz domostwa, jakby na jawie,
• przejawia brak reakcji na próby wpłynięcia innych osób na dalszy przebieg wydarzenia,
• może zostać obudzona tylko ze znacznym trudem,
• po obudzeniu nie pamięta, co zaszło,
• w chwilę po wybudzeniu zachowuje się, jakby nie wiedziała, gdzie jest i co robi.

Obecnie somnambulizm uważany jest za rodzaj zaburzenia snu, wywołany reakcją na stres i niedoborem snu. Uważany jest za zaburzenie snu typowe dla dzieci, bowiem w pierwszej dekadzie życia aż 30% z nich ma za sobą chociaż jeden epizod lunatykowania. Nie łączy się źródeł tego zaburzenia z zaburzeniami psychicznymi, choć może z nimi współwystępować jako jeden z objawów.

Koncept 5: Owładnięcie przez ducha (opętanie)

Do czasów pierwszych badaczy psychologów dużą część zachowań cechujących się demonstracyjnym zachowaniem odbiegającym od charakteru chorej osoby oraz nadprzyrodzonymi zdolnościami traktowano jako opętanie. Zdarzało się, że wśród ludności wiejskiej i mało wykształconej uważano za nie nawet majaczenie pod wpływem gorączki. Zachowanie takie znajdowało się na styku zainteresowań lekarzy i duchownych i budziło mnóstwo dyskusji, zwłaszcza wśród badaczy niewyznających żadnej doktryny religijnej.

Objawy pacjentki Grace Marks:

• jest świadkiem śmierci matki, a następnie przyjaciółki i ma poczucie winy z powodu niewypełnienia zabobonnych praktyk – otwarcia okna, by wypuścić dusze obu zmarłych,
• dwukrotnie przemawia jako inna osoba, zaprzeczając temu, że ma na imię Grace,
• w czasie tych epizodów odzywa się innym głosem, przemawia w sposób ordynarny i wulgarny, obrażając osoby wyższego od niej stanu,
• w czasie rozmowy z doktorem Jordanem często odwołuje się do Biblii, choć złośliwie udaje, że nie rozumie związanych z tym pytań lekarza.

Obecnie za opętanie uznaje się zaburzenie psychiczne, w którym tożsamość w sposób przejściowy sprawia wrażenie zastąpionej lub jest zastąpiona zewnętrzną w stosunku do chorego tożsamością postrzeganą jako duchowa, energetyczna, demoniczna, boska czy innej osoby i obecna bez zgody osoby zainteresowanej. W przypadku braku poprawy w leczeniu psychiatrycznym osobą opętaną zajmują się księża egzorcyści. Niemoralność świadczyć może zarówno o chorobie psychicznej, jak i zepsuciu, toteż zajmują się nią i lekarze, i księża.

Koncept 6: Niemoralność

Pruderyjne środowisko XIX-wieczne słynie z opresyjnego traktowania moralności, zwłaszcza pokazywanej na zewnątrz. Państwo szczególnie tępią u swoich służących te przejawy niemoralności, które świadczą ich zdaniem o braku poddańczości oraz o indywidualności i aspiracji do wyższego stanu. Szczególnie źle widziane są zachowania, na które z pobłażliwością lub beztroską pozwalają swoim młodym synom, nudzącym się paniczom, jak hazard, rozwiązłość, lenistwo czy brak samodyscypliny.

Objawy pacjentki Grace Marks:

• współdziałała ze stajennym, powodowana łączącą ich namiętnością,
• była prawdopodobnie kilkakrotnie napastowana przez mężczyzn, zapewne na skutek swego prowokacyjnego zachowania,
• pozostaje na służbie w domu, w którym panuje niemoralność przejawiająca się w obcowaniu płciowym właściciela domu i jego służącej,
• dobrowolnie zatrudnia się w domu samotnego mężczyzny,
• ucieka po morderstwie wraz ze stajennym i zatrzymuje się z nim w tym samym zajeździe,
• opowiada o zdarzeniu, gdy stajenny James McDermott próbuje ją posiąść w lesie, twierdząc, że sama go do tego zachęcała, choć udaje, że tego nie pamięta.

Ciekawe, czy dziś, w dobie liberalizmu seksualnego i afer na najwyższych szczeblach władzy, funkcjonuje w społeczeństwie ten termin i co w zasadzie opisuje? I czy samych lekarzy i księży można jeszcze uważać za wyznaczniki zachowań moralnych?

Diagnoza pacjentki:

Wobec nadmiaru dowodów i często sprzecznych wypowiedzi zarówno samej bohaterki, jak i osób ją otaczających uznajemy Grace Marks za niemożliwą do zdiagnozowania w przewidzianym czasie i wnioskujemy o obserwację przez kolejne sześć miesięcy, z zastosowaniem wszelkich dostępnych metod badawczych, łącznie z hipnozą.

Koncepty współczesne

Grace w swojej opowieści używa metafory, mówiąc o tym, że otworzyła się jak dojrzała brzoskwinia. Chwilę później jednak dodaje, że owoc ten ma pestkę. Tym stwardniałym, niedostępnym dla słuchacza miejscem, rdzeniem tej postaci mogą być jej myśli, emocje, jej obraz świata oraz przekonania na własny temat. Opowiadając bowiem o sobie, bohaterka przez cały czas unika opisywania siebie i swojego stosunku do własnej osoby. Pestka pozostaje zamknięta, nawet mimo rzucania nią, deptania i prób jej zmiażdżenia. Otworzy się dopiero, gdy znajdzie odpowiednie, bezpieczne i odżywcze środowisko, a stanie się tak, gdy sama Grace podejmie taką decyzję.

W XXI wieku psychiatria dysponuje tak szerokim wachlarzem klasyfikacyjnym, że sama analiza zachowania bohaterki w tym kontekście stanowi doskonały temat na pracę doktorską naukowca łączącego zainteresowanie dwiema odrębnymi dziedzinami: literaturą i medycyną. Aby was jednak zachęcić jako czytelników nie tylko do lektury książki, lecz także do rozmyślania o jej różnych aspektach, podrzucę kilka propozycji diagnostycznych:

• PTSD (ang. posttraumatic stress disorder) – zespół stresu pourazowego,
• zmiany organiczne w mózgu w wyniku doświadczania przemocy fizycznej i seksualnej,
• charakteropatia,
• osobowość dyssocjalna (psychopatyczna),
• zaburzenie dysocjacyjne tożsamości,
• fuga dysocjacyjna,
• amnezja organiczna wsteczna,
• osobowość chwiejna emocjonalnie podtypu granicznego (borderline),
• osobowość narcystyczna,
• schizofrenia paranoidalna,
• objawy przewlekłego stresu spowodowane ostracyzmem społecznym,
• stan psychiczny spowodowany mobbingiem.

Czytelniku, badaczu, do dzieła! Oto szansa dla Ciebie i Twojego czytelniczego warsztatu zawodowego. Może zaowocuje to literackim Noblem za „twórcze odkrycia w dziedzinie literackiej psychiatrii”?

Jowita Marzec