Na pierwszy rzut oka „Locus Solus” może wydawać się klasyczną wizytą po drugiej stronie lustra. Czytelnik zostaje zabrany na obchód po tytułowej rezydencji wybitnego uczonego, Mariala Cantarela, gdzie właściciel wystawia swoje największe wynalazki. Szybko okazuje się, że prace i odkrycia mistrza wykraczają daleko poza zakres klasycznej nauki czy inżynierii. Aparat służący bezbolesnemu wyrywaniu zębów sam w sobie jest tylko drobnostką, a prawdziwym dziełem staje się dopiero zaadaptowany do tworzenia potężnej mozaiki z pożółkłych trzonowców, bielutkich mleczaków i krwistoczerwonych korzeni. Jednak największą atrakcję ogrodu stanowi pawilon, w którym Cantarel dokonuje regularnych wskrzeszeń – jednak nie takich w klasycznym ujęciu. Mistrz jest w stanie odtworzyć tylko jedną, najważniejszą chwilę z życia zmarłego i zmusić go, aby wielokrotnie ją odgrywał. Rezydencja uczonego pełna jest niesamowitości, obok których widzowie z pewnością obojętnie nie przejdą.

Umysł przyzwyczajony do poszukiwania tropów i motywów podpowiada błyskawicznie. Roussel zainteresowany jest ciałem, fizycznością i w końcu samą śmiercią. Kto wie? Może chce ją odczarować? Udowodnić, że przypomina życie znacznie bardziej, niż wypada przyznawać? Może wyraża w ten sposób swój strach przed nią? Trudno na którekolwiek z tych pytań odpowiadać, bo „Locus Solus” wbrew pozorom nie jest lustrem. Nie posiada jego najważniejszej właściwości – nie odbija rzeczywistości. Wynalazki Cantarela to wytryski wyobraźni, które ekscytują i zwodzą zmysły. Nie składają się na opowieść o świecie, a na opowieść o samym autorze. Nie są to jednak ani zapiski autobiograficzne, ani streszczenie intelektualnych dociekań. Kto wie, czy Witkacy nie uznałby „Locus Solus” za bliskie swej wymarzonej czystej formy. Chwilowe podniety francuskiego pisarza ciałem, magnetyzmem, mechaniką oraz śmiercią w końcu nie składają się na spójne tło problemowe.

Nie byłbym jednak uczciwy ani wobec siebie, ani wobec czytelników, gdybym nie spróbował stwierdzić, co w powieści odnaleźć może czytelnik nieco mniej zboczony. Czyli bardziej zainteresowany lekturą niż jej teoretycznymi aspektami. Roussel ma bardzo ciekawą metodę rozwijania narracji. Najpierw pokazuje jeden z wynalazków Cantarela z odległej perspektywy, skupiając się na fizycznych aspektach jego działania, później tłumaczy jego pochodzenie i zagłębia się w szczegóły. Nie ma to jednak nic wspólnego z techniką, bo mistrz operuje raczej w przestrzeni opowieści, ponieważ za każdym z jego dzieł kryje się historia. Czasami składa się na nią zaledwie kilka zdań, ale czasami to prawdziwe opowiadanie – i wtedy powieść staje się rzeczywiście fascynująca. Szczególnie ciekawe są fragmenty poświęcone wskrzeszalni, ale trudno zarzucić cokolwiek także tym poświęconym mozaice czy głowie Dantona. Liczba cudów ukrytych w tym ogrodzie niesamowitości jest oszałamiająca.

„Locus Solus” to powieść, która nie uczy o świecie absolutnie niczego. Ba, wręcz przeciwnie! Próbuje skłonić czytelnika, żeby zapomniał o tym, czego się nauczył i do czego przyzwyczaił, aby ten mógł z otwartymi oczyma – i otwartą głową – zagłębić się w krainie cudów. Ja dałem się skusić i nie żałuję ani chwili poświęconej lekturze.

Bartosz Szczyżański