Jest w „Bałtyckich duszach” kilka tekstów świetnych – przede wszystkim te, w których Jan Brokken położył najmocniejszy nacisk nie na związek bohatera z którymkolwiek z geograficznych rejonów Europy Północno-Wschodniej, a na konflikt pokoleniowy, przede wszystkim starcie ojca z synem. Pierwszym z nich są poświęcone głównie Siergiejowi Eisensteinowi „Buty architekta”; głównie, bo niewiele mniej miejsca zajęło autorowi opisanie jego ojca, Michaiła. W centrum stawia natomiast kuriozalną wojnę między nimi, której skupiony na sobie i próżny rodzic rzekomo nie dostrzegał, mimo że jego wrażliwy syn zbudował dużą część swojej tożsamości na jej fundamentach. Nieco inaczej ma się sprawa w opowiadającej o dwóch Kremerach „Woli ojca”: tym razem wpływ rodzica na dziecko nie wyraża się w otwartym antagonizmie, a tragedii starszego, którą na młodszego przelewa. Ponownie jednak Brokken doskonale sprawdza się w analizie psychologicznych korzeni swego bohatera – choć ma przejawiającą się czasami skłonność do dramatyzowania, to pozostaje podczas tej biograficznej dekonstrukcji logiczny i rzeczowy, a przy tym wrażliwy.

Lista bardzo ciekawych esejów w „Bałtyckich duszach” nie kończy się na szczęście na tych dwóch poświęconych portretom ojca i syna. Stanowią one trzecią i czwartą pozycję w spisie treści, piąta natomiast jest „Jak się rozprysnął kameleon” o Romainie Garym – świetny tekst, w którym Brokken zręcznie wykorzystuje wszystkie tajemnice, jakimi obrosła biografia niechętnie mówiącego o swej przeszłości pisarza. Zresztą w ogóle rozdziały poświęcone artystom są w książce najbardziej interesujące: czy to o Eisensteinie i Kremerze, czy o Garym, Rothko i Lipchitzu. Autor czuje się najpewniej, kiedy może spojrzeć na swojego bohatera nie tylko przez pryzmat historii jego życia, ale także zagłębiając się w twórczość i jej wątki autobiograficzne.

Słabiej, niestety, wypadają teksty niedotyczące ludzi sztuki. W „Dziecku wylanym z kąpielą”, „Bałtyckiej baronowej” czy „Od rynny do Archiwum Państwowego” Brokken traci wyjątkową lekkość pióra, która stanowi charakterystyczną cechę „Bałtyckich dusz”, a jego eseje stają się suche. Stara się to łagodzić odautorskim komentarzem, ale czegoś, mimo wszystko, brakuje. Najwyraźniej widać to w zamykającym tom „Simmie” - opowieść o losach radzieckiego szpiega w Estonii może być dla wielu czytelników ciekawa, to fakt, ale nijak nie koresponduje z opowieściami o tragicznych losach bałtyckich artystów.

„Bałtyckie dusze” to bardzo dobra lektura, która zawiodła mnie na dobrą sprawę tylko w jednym: odniesieniu losów opisywanych ludzi do miejsc, w których przyszli na świat. Brokken obiecuje pochylić się nad tytułowym duchem, ale w robi to raczej powierzchownie: jego refleksja nie jest rozważaniem nad bałtycką duszą i jej implikacjami; to powierzchowna fascynacja przedstawiciela Europy Zachodniej Europą Wschodnią. Mimo tego polecam tę lekturę – ja sam przekonałem się, że mimo geograficznej bliskości wiedziałem o artystach Litwy, Łotwy i Estonii bardzo mało.

Bartosz Szczyżański