Z jednej strony jest rosyjski pisarz kontrowersyjnym skandalistą, lekkoduchem, wolnomyślicielem – kocha zaskakiwać czytelnika, zwodzić go, igrać z nim, pozostawiać go w niepewności. Często skutkuje to prawdziwą powodzią absurdu: w otwierających zbiór „Czarnych siatkowych pończochach” wszystko zaczyna się niewinnie, od bohatera opanowanego przez niepowstrzymany śmiech, ale już opowiadanie o zdradzającym niemal wszystko tytule „Jaja” czy stanowiący pean na cześć erekcji „Poranny cud” mogą przyprawić co delikatniejszych estetów o mdłości. Zresztą Jerofiejew posuwa się jeszcze dalej: „Baba pijana – cnota sprzedana”, czyli poradnik upijania i uwodzenia kobiet, oraz „Żona na sprzedaż” (psia pornografia o naiwnym samcu) to dumni przedstawiciele brutalnego seksizmu, opowiadania zwyczajnie obrzydliwe i pozbawione właściwie jakichkolwiek walorów. Przy nich absurdalne, ocierające się o niezrozumiałość lub banalne w swej prostocie „Linia tramwajowa grafomana” (narrator wyzywa próbującego pisać motorniczego), „Amerykańska piękność” (romans z tytułową kobietą pozbawia protagonistę szans zaistnienia na rynku literackim) czy „Traktat o pierdzących dziewczynach” (jak zwykle – tytuł mówi wszystko) wydają się wyrafinowaną literaturą.

Łatwo na podstawie lektury powyższego akapitu dojść do wniosku, że proza Jerofiejewa to w najlepszym razie niezbyt lotna groteska, w najgorszym zaś – obleśna pornografia. I, cóż powiedzieć, będzie to wniosek prawdziwy. Rzeczywiście duża część jego opowiadań to bardzo ciężka czytelnicza przeprawa, którą często chce się w połowie porzucić. A ja, wiedziony wcześniejszymi doświadczeniami, podejrzewałem to jeszcze przed otwarciem „Ciała”. Dlaczego więc zdecydowałem się chwycić za zbiór? Bo Jerofiejew ma jeszcze drugą stronę. Genialną.

Książka podzielona jest na cztery części: trzy pierwsze są do siebie bardzo podobne i w większości składają się z przywoływanych już opowiadań. Czwarta natomiast, „Matrioszki w kamuflażu”, to po prostu inny świat, jakby dzieło innego pisarza. Zmienia się temat: rozważania na temat ciała, często absurdalne, jeszcze częściej obsceniczne, nagle stają się refleksją nad Rosją. I tutaj Jerofiejew nie ma sobie równych: zna swoją ojczyznę na wylot, potrafi doskonale sportretować jej dziwactwa (niech przykład stanowi doskonałe „Muzeum prostego człowieka”), a jego lament nad kierunkiem, w którym zmierza, rozdziera serce. W „Bohater czy ofiara rytualna?” rozpacza nad zabójstwem Borysa Niemcowa, we „Wspaniałej zdradzie” prześwietla związek pomiędzy państwem a zrodzoną w nim sztuką, w „Nie kobiety mi się śnią, lecz Hawaje” ostro kpi ze wszelkich mocarstwowych snów. Ten człowiek jednocześnie kocha Rosję i jej nienawidzi, a jego opowiadania tę niestabilną mieszankę doskonale wizualizują.

Czym więc jest „Ciało”? Czy to obrzydliwa pornografia, szaleństwo niewarte miana literatury? Czy może zbiór lapidarnych, a przy tym pełnych emocji opowiadań, które stanowią wybitny obraz niezwykle skomplikowanych relacji współczesnego Rosjanina z jego ojczyzną? Cóż, te dwa prądy wydają się w tej prozie równie silne – i choć pierwszy jest dla mnie bardzo trudny do przełknięcia (choć niektóre absurdalne miniatury uważam za całkiem niezłe, choćby „Córkę szamana”), to dla tego drugiego zawsze jestem gotów poświęcić godzinę czy dwie lektury – kiedy zwycięża, Jerofiejew zasługuje na miano pisarza genialnego.

Bartosz Szczyżański