Przeciętny czytelnik , jeśli nawet sięgnie po „Kronosa” (choć czy przeciętny czytelnik przyjaźni się z Gombrowiczem?), odrzuci go po kilku stronach. Sądzę, że nawet sensacyjne doniesienia, że i o dziewczynkach jest, i o chłopczykach, owego czytelnika nie zatrzymają, bo przecież można by się czasem nawet nie zorientować, że tu właśnie o erotycznych przypadkach mowa. Kogo obchodzić będą wizyty mało znanych, albo i wcale, osób? Kto się wzruszy, że kawa rano obrzydliwa. Jedzenie marne? Kto zapłacze nad bólem ślepej kiszki? Kto pokiwa głową ze zrozumieniem nad tłumaczeniem „Ferdydurke” za 100 pezów? Kogo zmartwią nieporozumienia z Giedroyciem czy Jeleńskim?

„Kronos” to nie lektura dla przeciętnego czytelnika, i nie jestem pewna, czy to na pewno na niekorzyść przeciętnemu czytelnikowi policzyć trzeba. „Kronos” to nawet nie lektura dla tych, co Gombrowicza lubią. Ja lubię, więc zapisków sekretnych zapragnęłam, opowieści o najtajniejszych przejawach życia ciała i duszy… I co? Z „Kronosa” pożytek dla mnie ten, że w międzyczasie „Dziennik” znów przewertowałam, na nowo podczytując co bardziej interesujące zapisy, albo te, o których właśnie pisarz wspominał. I do Gombrowiczowskich różności w wakacje zajrzeć sobie obiecałam. A „Kronos” to lektura dla rasowych gombrowiczologów. Tych, którzy całą ówczesną jego rzeczywistość w pełni rozumieją, koleje życia bardzo dobrze znają, tło społeczno-obyczajowe w pełni pojmują, literackie ingrediencje świadomie rozszyfrują. Reszta – utonie albo z niesmakiem do brzegu dopłynie.

„Kronos”, ten mitologiczny pożeracz (czasu?), ma swoje ofiary. Wśród nich są nie tylko czytelnicy, pisarz chyba też. Gombrowicz heroicznie zmaga się z materią pamięci. Wyraźnie widać w zapisach odtwarzających pierwsze lata dorosłego życia (dziennik sięga roku 1922, kiedy Gombrowicz miał 18 lat), że przywoływanie zdarzeń minionego czasu nie jest łatwe. „Kronosa” zaczął pisać Gombrowicz na przełomie lat 1952/53, tak wspomina żona, ale i charakter notatek na to wskazuje (odtąd w czasie teraźniejszym). Autor mocuje się także z własnym ciałem. Mimo lakoniczności zdań rejestrujących jedynie fakty, jest w tym jakieś naturalistyczne wręcz lubowanie się w sprawach niedomagań ciała. Przyglądając się uważnie zapiskom można obserwować również jego drogę do sławy. Gombrowicz skrupulatnie rejestruje dzieje swoich tekstów, również tekstów o sobie samym. Zlicza finanse i odnotowuje kolejne rocznice odejścia z pracy w banku. Niewiele świata poza nim. A przecież wojna, przewroty w Argentynie, a w „Kronosie” o nich tyle, co i o katarze. Inną miarę przykłada pisarz do rzeczywistości, inną. Nie dziwi fakt, że żona pisarza, Rita Gombrowicz, jak sama we wstępie napisała, musiała dojrzeć do zgody na wydanie „Kronosa” (choć oczywiście i cenzura obyczajowa miała ważne znaczenie).

Z „Kronosa” wniosek dla mnie jeden, znany szerszej publiczności z „Ferdydurke”: „A kto czytał, ten trąba”.

Justyna Radomińska