Na pograniczach każdy nosi w sercu jakąś zadrę. Pod każdą strzechą, w każdej rodzinie, w każdym miejscu czai się własny Smętek”.

Jak wiemy, formalnie rzecz biorąc, Polska była wśród państw, które wygrały II wojnę światową. Było to jednak naprawdę gorzkie zwycięstwo. II Rzeczpospolita de facto przestała istnieć 1 września 1939 roku. Po wojnie nasza Ojczyzna odrodziła się w zupełnie nowym kształcie. Dzisiejsza Polska ma całkiem inne granice niż II RP.

Jak się okazuje, granice bardzo łatwo jest zmienić na mapach. Wszak to tylko zwykłe kreski. Jednak te kreski zmieniają na zawsze życie zwykłych ludzi. Dzieje się tak zawsze, ilekroć wielka historia – i to wcale przez nikogo niezapraszana – wkracza pod strzechy.

Przekonujemy się o tym, sięgając po znakomity reportaż Tomasza Grzywaczewskiego pod tytułem „Wymazana granica. Śladami II Rzeczpospolitej”. Ukazał się on nakładem wydawnictwa Czarne, co już samo w sobie stanowi rekomendację. Autor jest pisarzem i reporterem, specjalizującym się w sprawach Europy Środkowo-Wschodniej.

Jego najnowsza książka to fascynująca podróż śladami granic II RP. Tych granic oczywiście dziś już nie ma. Zniknęły z map Europy. Tak naprawdę jednak są cały czas obecne w życiu zwykłych ludzi, którzy mieszkają w niezwykłych miejscach – miejscach, gdzie przebiegała przedwojenna granica Polski.

Przed przystąpieniem do lektury zapoznajmy się uważnie z mapą, umieszczoną na początku książki. Dzięki niej dokładnie wiemy, gdzie leżą miejscowości, opisywane przez autora.
Naszą niezwykłą podróż rozpoczynamy w Dębkach, tuż nad Bałtykiem. To właśnie tam — na plaży — stoi słup, od którego zaczynało się „5529 kilometrów wgryzającej się w Europę Środkową granicy” oddzielającej II RP od sąsiednich państw.

Autor prowadzi nas więc od Dębek zachodnią granicą na południe. Borowy Młyn, Świętno, Wschowa, Ostrawa – czy te nazwy cokolwiek nam mówią? Tymczasem pod każdą z tych miejscowości kryje się niesamowita historia. Historia pojawiania się i znikania. Właśnie tak można streścić cały ten reportaż. Normą było bowiem, że przygraniczne tereny w burzliwym XX wieku przechodziły z rąk do rąk. Polska, Niemcy, ZSRR, znowu Niemcy, znowu Polska (już na zawsze) albo już poza Polską (też na zawsze).

Siłą książki Tomasza Grzywaczewskiego jest oddanie głosu zwykłym ludziom. O trudnej historii i znikających lub pojawiających się znikąd granicach opowiadają po prostu „tutejsi”. Polacy, Mazurzy, Ślązacy, Łemkowie, Białorusini, Ukraińcy, Litwini. Wszyscy oni dzielą się historią swojego życia, która jest przy okazji historią Polski. Powojenny plebiscyt na Warmii i Mazurach. Akcja „Wisła”. Wysiedlenia, przesiedlenia, wygnania, powroty i znowu wygnania.

Opowieści bohaterów książki są naprawdę niezwykłe. Niektórzy zostali wypędzeni ze swoich rodzinnych miejscowości i przesiedleni kilkaset kilometrów dalej. Inni – wręcz przeciwnie – mimomimo że całe życie mieszkają w jednym domu, to jednak żyli w kilku krajach. Wielu mieszka poza Polską, chociaż czują się Polakami. Komentując dzisiejszą rzeczywistość, niejako z ironią stwierdzają, że młodzi nie chcą żyć w miasteczkach i wsiach bez perspektyw. Wyjeżdżają na Zachód do pracy, na studia. Dziadkowie walczyli o wolną Polskę i robili wszystko, aby w niej pozostać. Teraz ich wnuki wyjeżdżają do Niemiec, Anglii.

Czy więc polskość poza granicami naszego kraju skazana jest na wymarcie? Kto przechowa naszą kulturę i język na dzisiejszej Litwie, Białorusi czy Ukrainie? Czy Polska jest atrakcyjna dla tych, którzy nie żyją przeszłością, lecz przyszłością? Czy za kilkanaście lat odnajdziemy jeszcze ślady II RP za naszymi wschodnimi granicami?

„Wymazana granica” to arcyciekawy reportaż. Czytałem go niczym wciągającą powieść, albowiem tym jest w istocie. Powieścią złożoną z ludzkich losów. Dwie wojny światowe, dwie okupacje, dwie Polski – przed i powojenna. W tym wszystkim musieli odnaleźć się ludzie niczym małe punkciki na mapie. Ich chlebem powszednim było cierpienie, strach, groza wojny, bieda, głód. Co więc trzymało ich przy życiu? Nadzieja i tęsknota za Polską, za spokojnym życiem, za rodziną. II wojna światowa zmieniła wszystko. Na zawsze.

Tomasz Grzywaczewski napisał naprawdę świetny i bardzo interesujący reportaż. Wraz z autorem podążaliśmy „wymazaną granicą”, szukając „śladów II Rzeczpospolitej”. Jest to porywająca książka, która uświadamia nam bogactwo naszej historii i pokazuje skomplikowane dzieje Polski i Polaków w XX wieku. Gorąco polecam. To naprawdę wciągająca lektura.

Wojciech Sobański