Swoją podróż zacznijmy od XIX wieku, kiedy to kobiety faktycznie dostały szansę, by uczyć się pisać i czytać. W końcu w starożytnej Grecji przedstawicielka płci pięknej uważana była za istotę poślednią i rzadko kiedy mogła otrzymać wykształcenie; podobnie rzecz się miała w średniowieczu, kiedy kobieta, podległa mężczyźnie, miała za zadanie rodzić tyle dzieci, ile tylko zdołała (siostrzyczki w klasztorach dostawały szansę na wyrwanie się z tradycyjnej roli – nie tylko nie musiały wychodzić za mąż i umierać przy porodzie, ale i pozwalano im się uczyć, jak Hildegardzie z Bingen). Jeszcze w XVII wieku wielu zacnych panów przychylało się do stwierdzenia, że kobieta to w zasadzie gorsza wersja mężczyzny, a kształcenie dziewcząt nie ma sensu, skoro celem ich istnienia jest znalezienie męża i podtrzymywanie domowego ogniska. Przeskoczmy zatem nieco w czasie do momentu, gdy kobiety, miast jedynie szycia i gotowania, mogły się też uczyć liter i, powolutku, zyskiwały choć odrobinę większe prawo do decydowania o sobie.

Droga ku emancypacji

Wiek XIX: kobieta powinna być żoną i matką, twierdzą nadal mężczyźni, posłuszną panu domu i pamiętającą o swej niższej pozycji. Utrzymanie w ryzach kobiet nie jest już jednak takie proste. Coraz częściej dziewczęta otrzymują bowiem edukację (w domu, pensjach, szkołach) i zaczynają zabierać głos w sprawach dla nich istotnych. I chwytają za pióro – nie tylko po to, by zaplanować domowy budżet. W Polsce publikują Maria Konopnicka, Eliza Orzeszkowa, Narcyza Żmichowska czy Gabriela Zapolska, i mowa tu nie o książeczkach dla dziewcząt, w których radzi się im, jak zachować się przy stole czy służyć mężowi, ale o powieściach, poezji czy dramatach, dziełach, które są godnymi reprezentantami swojej epoki. Tyle że wówczas mało komu było to w smak. Po synu, owszem, rodzice oczekiwali, że może zostać wielkim artystą. Córka jednak nie powinna bawić się w sztukę, skoro swój czas mogłaby lepiej spożytkować – oddając się odprężającym pracom domowym. Kiedy już jednak powieści ujrzały światło dzienne i nie sposób było udawać, że nie istnieją, do akcji wkraczali krytycy.

Odłóżcie pióra, chwyćcie chochelki

Pisarki torujące drogę innym kobietom, uchodzące za pionierki polskiej literatury, musiały się więc mierzyć z komentarzami, które zapewne burzyły im krew w żyłach. Panowie uważający, że pisanie jest tylko im przeznaczoną ścieżką kariery, głosili na przykład, że niewiasty sięgają po piórko w kiepskiej próbie buntu, by naruszyć normy społeczne. Pokazywały tym samym, że są pyszne, zatrute żądzą władzy, zakłócają hierarchię, niszczą porządek świata – którego naturalnie nie rozumieją. Namawiano je, by wróciły do kuchni lub cerowania pończoch, wyśmiewano ich wygląd, używano protekcjonalnych zdrobnień. Kobiety, jak twierdzono, naśladują męską sztukę z mizernym rezultatem, piszą właściwie tylko dlatego, że nie mogły znaleźć męża (piszące mężatki zaś nie podołały swej prawdziwej roli), a w recenzjach, by opisać ich styl, używano sformułowań związanych z gotowaniem, modą czy prowadzeniem domu. Największym komplementem, na jaki mogła liczyć pisarka, było porównanie jej dzieła do tworu mogącego wyjść spod ręki mężczyzny („męską głowę” miała na przykład wedle łaskawego krytyka Orzeszkowa).

Wrażliwa kobietka tak nie pisze

Kobieta w końcu nie jest zdolna do napisania powieści mrocznej, z wyrazistymi bohaterami, kontrowersyjnej, brutalnej – niebędącej poradnikiem, książką kucharską czy uroczym romansem. Gdy w 1818 roku ukazał się „Frankenstein”, powszechna stała się opinia, że „Mary Shelley” musi być pseudonimem jakiegoś mężczyzny, w końcu żadna kobieta nie wpadłaby na tak dziwny i szalony koncept fabuły. „Wichrowe wzgórza” – kontrowersyjne, obmierzłe, obrazoburcze – również, jak sądzono, nie mogły być dziełem kobiety (echa tej szowinistycznej pogłoski roznoszą się do dziś za sprawą absurdalnej teorii spiskowej, jakoby autorem książki była nie Emily Bronte, a jej brat Branwell). Zresztą i pod koniec XX wieku, kiedy Anna Brzezińska opublikowała „Zbójecki gościniec”, spekulowano, że to pewnie książka jakiegoś mężczyzny, w końcu kobiecie taka brutalność nie przystoi.

Lepiej bądź facetem

Z siostrami Bronte z Haworth sprawa wygląda jednak jeszcze inaczej: wysyłając propozycję wydawniczą, ukryły się pod męskimi pseudonimami Currer, Ellis i Acton Bell. Dlaczego? Jak same tłumaczyły, było to spowodowane uprzedzeniami co do piszących kobiet – w recenzjach, czy to pozytywnych, czy negatywnych, stale używano argumentu płci. Jak złe, to wiadomo, w końcu pisała kobieta. Jak dobre – brawo, świetne jak na kobietę, co za zaskoczenie! Między innymi z tego powodu, chcąc być traktowaną w branży poważniej, Mary Ann Evans przyjęła pseudonim George Eliot.

Teraz, oczywiście, pisarki nie muszą się już kryć pod męskimi imionami i ukrywać swojej płci. Nie muszą, ale często wydawnictwa nader delikatnie sugerują taką zmianę; odmowa wiązać się zaś może z odrzuceniem maszynopisu, zwłaszcza jeśli chodzi o thrillery, sensacje, fantasy czy science fiction. Na okładce „Harry’ego Pottera” nie dojrzymy imienia pisarki, wydawca zasugerował bowiem, że młodzi chłopcy nie sięgną chętnie po książkę napisaną przez kobietę (swoje kryminały Rowling wydaje również pod męskim imieniem). Zresztą wstęp do świata fantastyki panie mają nad wyraz mocno utrudniony – Alice Norton publikowała pod imieniem Andre; Margaret Astrid Lindholm wydawała albo jako M. Lindholm, albo jako Robin Hobb (jest to imię nieprzypisane do płci); Jenny Colgan to J.T. Colgan; N.K. Jemisin to Nora Jemisin; Magnus Flyte to duet Christina Lynch i Meg Howrey. Gdy pisarka Catherine Nichols w ramach eksperymentu wysłała swoją książkę do pięćdziesięciu wydawnictw, odpowiedź otrzymała jedynie z dwóch (w tym jedną pozytywną); gdy to samo zrobiła, pisząc pod męskim pseudonimem – odpowiedziano jej z siedemnastu wydawnictw, z czego sześć było zainteresowanych publikacją.

Na zakończenie przypomnieć warto popularny stereotyp mężczyzny pisarza – inteligenta, artysty o światłym umyśle, czasem ze szklaneczką whisky, dumającego nad wiekopomnym dziełem. A pisarka? Wiadomo, rozhisteryzowana studentka polonistyki, samotna wariatka otoczona stadem kotów. I tylko z zarobkami sprawa jest dość sprawiedliwa, bo z samego pisania trudno zwykle wyżyć artystom niezależnie od płci.