George Steiner w 1986 r. pisał o Bernhardzie: „Jego twórczość określana jest w Austrii jako »kalanie własnego gniazda«. Swoją krytykę i niechęć do wszystkiego, co austriackie doprowadził do punktu kulminacyjnego w swoim testamencie, w którym zakazał dalszych publikacji swoich utworów w tym kraju do 2059 roku”.

Młodość Berhnarda naznaczona została przez nieuleczalną chorobę, o której dowiedział się w wieku 18 lat. Z całą pewnością wiszące nad twórcą widmo śmierci zdeterminowało pesymistyczny wydźwięk tworzonej przez niego literatury. Równie ważnym aspektem jego utworów okazuje się wspomniana niechęć do rodzimego kraju, zaś pisarz mówił o Austriakach, iż jest to „brutalny i głupi naród. Bezmyślny, pozbawiony własnej kultury rynsztok, którego smród ogarnął całą Europę”.

W świetle powyższych faktów nie dziwi, że artysta pozostaje bardziej znany i ceniony poza granicami swego kraju. Do jego najsłynniejszych dzieł należą zaś „Wymazywanie”, „Korekta” czy „Kalkwerk”. Dramaty okazują słabiej dostępne na polskim rynku wydawniczym, chociaż wydają się niezwykle ciekawym fragmentem twórczości Bernharda. Agata Wittchen-Barełkowska zaznacza jednak w posłowiu: „Czytelników dramatów może (...) czekać zaskoczenie — zamiast niekończących się, wielokrotnie złożonych zdań znanych z prozy mamy tu do czynienia z inną strukturą tekstu, precyzją języka, pędem słów, karkołomnymi konstrukcjami, brakiem interpunkcji i zaskakującymi skrótami”.

W skład zbioru wchodzą trzy utwory: „Siła przyzwyczajenia”, „Minetti, Portret artysty z czasów starości” oraz „Przed odejściem w stan spoczynku. Komedia o duszy niemieckiej”. Różni są bohaterowie powyższych dramatów, jak również sytuacje, w których się oni znajdują. Coś jednak łączy owe postacie trochę tragiczne, a nieco zabawne i śmieszne. Kiedy przyglądamy się ich rzeczywistości, czujemy dyskomfort, jakbyśmy zaglądali w zbyt intymne, wstydliwe miejsca tych istot.

„Siła przyzwyczajenia” opowiada o cyrkowym tyranie Calibardim, terroryzującym swoje otoczenie. Przemoc, jaką stosuje wobec rodziny i współpracowników, to zresztą powtarzający się w twórczości Bernharda motyw. Chociaż wykonywany przez cyrkową trupę kwintet Pstrąg niesie w sobie humorystyczne elementy, jego przesłanie pozostaje zasadniczo tragiczne. Sztuka jest jednak jedyną szansą na podążenie „w przeciwnym kierunku”, sprzeciwienie się otaczającej nas rzeczywistości.

Dramat „Minetti” został napisany z myślą o Bernhardzie Minettim, niemieckim aktorze. Opowiada o postarzałym artyście, który pewnego wieczoru przybywa do hotelu na wybrzeżu Ostendy. Jest sylwestrowy wieczór, a on snuje swój śmieszny i tragiczny monolog, mając za słuchaczy przypadkowych hotelowych gości. Chociaż postać ta wydaje się karykaturalna i przerysowana, to z pewnością jako jedna z nielicznych zasługuje na sympatię czytelnika.

Zupełnie inaczej postrzegamy bohaterów „Przed odejściem w stan spoczynku”. Trójkę postaci tylko pozornie łączą więzy rodzinne. W rzeczywistości ich wzajemne relacje zdominowane zostają przez nienawiść i przemoc. Rudolf, pełniący funkcję sędziego, ukrywający się były oficer SS, to kolejny tyran, który bez reszty podporządkował sobie swoje dwie siostry. Tym utworem Bernhard nie tylko rozlicza się więc z nazizmem, ale też rzuca ostrzeżenie dla świata, aby ten miał zawsze siłę podążać „w przeciwnym kierunku”.

Dramaty udowadniają, że chociaż Bernhard odszedł od nas ponad 30 lat temu, to jego dzieła niosą ponadczasowe przesłanie. Czy możemy usprawiedliwiać niechlubne wydarzenia z historii własnego kraju bądź organizm państwowy, tłumaczący stosowanie represji troską o obywateli? Te pytania, obawiam się, pozostają ciągle aktualne.

Ewa Szymczak