Jest taki wątek w „Jeżycjadzie” Małgorzaty Musierowicz: Róża – niepracująca studentka mieszkająca z rodzicami i dziadkami – zachodzi w nieplanowaną ciążę. Ojciec dziecka znika i zrywa kontakt. Co na to Róża? Snuje niejasne plany o kontynuowaniu studiów na nowym kierunku i pracy w budce z kurczakami, przekonana, że miłość do dziecka rozwiąże wszystkie przyziemne problemy. Feministki zazgrzytały zębami. Wiele współczesnych matek zawyło z frustracji. Autorki z nurtu macierzyństwa bez lukru prychnęły gorzkim śmiechem zza sterty suchego prania czekającego, aż ktoś je poskłada.

Matka Polka Alegoryczna

Etos matki Polki wyprowadzony został z kultu maryjnego i do dzisiaj głęboko osadzony w (nadal przecież mocno patriarchalnej) kulturze. Szczególnie silnie wybrzmiał u poetów epoki romantyzmu, kiedy to w obliczu rozbiorów Polski kobiety otrzymały misję: miały wychowywać kolejne pokolenie patriotów i być gotowe poświęcić swoje dzieci dla dobra ojczyzny. Tradycyjna rola kobiety została upolityczniona, matki dostały nowe brzemię do dźwigania – stały się alegorią Polski, a ich dzieci – bohaterami skazanymi na „śmierć bez chwały i męczeństwo bez zmartwychwstania” (Adam Mickiewicz, „Do matki Polki”). Mimo że polityczna zawierucha przeminęła, wątek matczynego poświęcenia jako czegoś absolutnie oczywistego, naturalnego i dającego spełnienie (choć odmiennego od wizji romantyków) zagnieździł się na stałe w polskiej świadomości.

Matka Polka Wszechogarniająca

Agnieszka Graff w ksiażce „Matka. Feministka” zauważa, że chociaż historyczny topos matki Polki uległ znacznemu oddramatyzowaniu, ewoluował z kolei w kierunku zgoła fantastycznym. Oczekiwania społeczne robią ze zwykłych kobiet Superwomen – gładko łączące pracę zawodową z prowadzeniem domu i wychowaniem dzieci. Taki obraz matki dość serio i zupełnie od niechcenia sprzedaje w swoich współczesnych powieściach Małgorzata Musierowicz – jej bohaterki (z wyjątkiem Idy, której autorka pozwala na pozostawianie dzieci pod opieką i na garnuszku dziadków i ciotek, chociaż już nie odpuszcza jej pedanterii w kwestii czystości mieszkania) wydają się bezproblemowo łączyć kariery zawodowe z tradycyjnymi rolami opiekunek ogniska domowego. Między wierszami widać ogromne wielopokoleniowe wsparcie i zaangażowanych partnerów, ale perspektywa autorki stawia jednak akcent, a tym samym – oczekiwania, na kobietach.

Matka Polka Zaharowana

„Kiedy ojciec znikał, matka jeszcze bardziej dbała o porządek w domu i starannie przygotowywała posiłki. Była typową matką Polką męczennicą” (Katarzyna Tubylewicz, „Rówieśniczki”). Pozornie w kwestiach społecznych wiele się zmieniło w ostatnich dziesięcioleciach. Ruchy feministyczne przywracają kobietom podmiotowość, coraz częściej rozwiązania systemowe idą w kierunku wyrównywania podziału obowiązków również w kwestii rodzicielstwa, coraz większy nacisk kładziony jest na indywidualną wartość jednostek i ich potrzeby. A jednak wszystko to boleśnie zderza się, jak zauważa Małgorzata Packaleń-Parkman w swoim artykule „Macierzyństwo bez lukru i retuszu”, z tradycją i oczekiwaniami, zarówno ze strony społeczeństwa, jak i ze strony samych młodych (stażem) matek. Współczesne kobiety widzą ogrom pracy i poświęcenia, jaki w opiekę nad domem i rodziną wkładały pokolenia ich matek i babć. Obiecują sobie, że w ich przypadku będzie inaczej, po czym budzą się w znanym schemacie. Sylwia Kubryńska w „Kobiecie dość doskonałej” podaje przykład z najbardziej znienawidzonym pytaniem: „Co na obiad?”, które pcha narratorkę do natychmiastowego działania, do obierania ziemniaków z zaciętą miną, chociaż ma już za sobą dzień w biurze i ogarnianie dzieci. Kubryńska podsumowuje to tak:

Matka Polka Niewidzialna

„Kobieta w ciąży jest wszystkim. Matka w połogu jest nikim” - pisze Joanna Woźniczko-Czeczott w „Macierzyństwie non-fiction” i dalej dodaje: „w piaskownicy nie ma pani A., pani B., pani C. Jest mama Kasi, mama Zosi, mama Marysi”. Schemat stary jak świat: mama Borejko, Mamusia Muminka, Matka Boska. Stulecia patriarchatu zepchnęły matki na margines społeczeństwa, w centrum uwagi stawiając dzieci. Co gorsza, ta postawa jest tak głęboko zakorzeniona, że nawet kwestionująca ten porządek rzeczy autorka przywołanego cytatu reprezentuje go w warstwie językowej. W ciąży jest kobieta, w połogu – matka, chociaż ten zestaw fizjologicznych (i psychicznych) objawów dotyczy przecież jednostki, a nie tandemu opiekunka-dziecko. To jest na pewnym poziomie oczywiste: dziecko, zwłaszcza noworodek, jest człowiekiem niesamodzielnym, wymagającym nieustającego wsparcia, mającym niemałe potrzeby; nic dziwnego, że w jakiś sposób dominuje, zwłaszcza w życiu swoich rodziców. Problem w tym, że razem z pojawieniem się kobiety-matki nie znika ta osoba sprzed dziecka.

A jednak staje się społecznie niewidzialna. Michalina Grzesik w „Krystyno, nie denerwuj matki” pisze wręcz:

Matka Polka Wszystkiemu Winna

Macierzyństwo, zwłaszcza współczesne – manewrujące między dziesiątkami sprzecznych porad od rodziny, lekarzy, specjalistów, influencerów, samozwańczych guru i mediów – obciążone jest ogromnym poczuciem winy. Dziecko płacze? Trzeba mu pomóc. Dziecko ma kolki? Na pewno przez coś, co zjadła matka. Jeszcze nie mówi? Matka za mało mu czyta. Nie ma czapeczki – zmarznie. Ma czapeczkę – zagrzeje się. Idzie do żłobka – zła matka oddaje dziecko obcym. Nie idzie do żłobka – leniwa matka zostaje utrzymanką męża i podatników. Wydaje się, że na temat dzieci i macierzyństwa każdy ma opinię, a krytyka zaczyna i kończy się na matce. Tu na scenę wkracza Matylda Kozakiewicz, z książką o przewrotnym tytule „Złe matki są najlepsze. Poradnik szczęśliwej mamy”, w której przekonuje, że macierzyństwo jest… proste. Autorka nie ukrywa, że pierwszy rok życia dziecka jest trudnym doświadczeniem, ale pokazuje, że osoba-matka może (musi!) dla dobra dziecka pamiętać o sobie, dbać o siebie i ufać sobie. Czemu więc „złe matki”? Bo taka postawa stoi w opozycji do społecznych oczekiwań, wiąże się często z kwestionowaniem opinii wszechwiedzących starszych pokoleń i wyrzeka się etosu matki Polki poświęcającej się całą sobą dziecku.

Matka Polka Źle Się Czująca

O czym więc piszą te wszystkie nielukrowane autorki? Co takiego odkrywają przed światem? Co je tak zaskoczyło? Michalina Grzesiak, autorka „Krystyno, nie denerwuj matki” rozprawia się z popularnym mitem o tym, że „ciąża to nie choroba” poświęcając wiele uwagi temu, jak fatalnie może się czuć kobieta w stanie rzekomo błogosławionym. Nie ma też problemu z przyznaniem, że złe samopoczucie i ciążowe hormony miały wpływ na jej relacje z mężem. „Macierzyństwo non-fiction” Joanna Woźniczko-Czeczott to zbiór notatek z frustracji, towarzyszących pierwszemu rokowi jej życia z dzieckiem. Autorka przyznaje, że czuła się zagubiona i często wykluczona, że jej frustracja nie znajdowała ujścia i zrozumienia w bezpośrednich kontaktach z ludźmi: „Nie mówimy więc o frustracji, o straconych urokach życia, o drodze bez odwrotu. W ogóle mało mówimy o sobie”.

W słowie pisanym jest więcej miejsca na to, co trudno przekazać na żywo: problemy z laktacją i kryzysy małżeńskie, deprywację snu i wypalenie. Jest miejsce na samotność i żałobę po dawnym życiu. Na szczerość. „Lukier przywarł do tematu «macierzyństwo» tak dokładnie, że na nasze pytania o połóg pielęgniarki odpowiadały, bagatelizując problemy lub wręcz zaprzeczając ich istnieniu” (Joanna Woźniczko-Czeczott, „Macierzyństwo non-fiction”).

Matka Polka Łamiąca Tabu

Autorka „Macierzyństwa non-fiction” pisze: „macierzyństwo oficjalnie jest cudem. O wszystkim innym dowiesz się po fakcie”. I rzeczywiście, w doświadczeniach matek przewija się to samo pytanie – „czemu nikt mi o tym wcześniej nie powiedział?”. Może dlatego nurt macierzyństwa bez lukru ma wiele zwolenniczek? Jest coś uwalniającego w konfrontowaniu doświadczeń. Świadomość, że inne kobiety przeżywają podobnie, zdejmuje z matek ogromny ciężar presji, którą często same na siebie nakładają przez porównywanie się z zakrzywionym wyidealizowanym obrazem.

Nie brakuje też jednak krytyki – na przykład powieści „Jak pokochać centra handlowe” Natalii Fiedorczuk wiele recenzji zarzucało „narzekactwo”. Niewątpliwie trudno jest się mierzyć z tak surowym, przepuszczonym dodatkowo przez filtr depresji poporodowej obrazem macierzyńskiej codzienności – Fiedorczuk przedstawia ją jako pełną powtarzalnych czynności, zmęczenia, znużenia i (paradoksalnie, bo matka prawie nigdy nie jest sama) samotności. Na pewno nie jest to uniwersalne doświadczenie wszystkich kobiet – na szczęście! Ale, w mojej opinii, każdy głos mówiący o tym, że bywa ciężko, trudno, w porywach do źle, nawet jeśli jest „tylko” upustem chwilowej frustracji, jest ważny. Bo prawdziwy.