W swojej debiutanckiej powieści, wydanej w 1952 roku, Kurt Vonnegut barto krytycznie przygląda się społeczeństwu przyszłości, uzależnionemu od nowych technologii. W podobnym systemie o życiu ludzi decydują superinteligentne komputery (dodajmy, że pierwsza tego typu maszyna – ENIAC została skonstruowana w 1945 roku), które decydują o tym, czy dana osoba ma predyspozycje do wykonywania określonego zawodu. U władzy pozostaje więc grupka wybrańców, zaś coraz większe rzesze obywateli zasilają szeregi bezrobotnych, zepchniętych na margines jednostek.

Oczywiście rewolucyjne myślenie jest zakazane, dlatego dla Paula Proteusa – szanowanego syna poważanego ojca przyjaźń z niejakim Edem Finnerty – niepokornym buntownikiem może okazać się czynnikiem, stawiającym pod znakiem zapytania jego świetlaną karierę. Tym bardziej że w świecie, gdzie każdy obywatel został skatalogowany, żadne jego poczynanie nie przemknie niezauważone. Nawet dawne błędy, czy przewinienia mogą w każdej chwili wyjść na jaw, niszcząc karierę nieszczęśnika.

Ciekawą perspektywę wnosi do powieści wizyta szacha Bratpuhru, który przygląda się mieszkańcom Illium z perspektywy osoby, reprezentującej całkowicie odmienne wartości społeczne. Czy aby na pewno jednak różnice dzielące oba społeczeństwa są aż tak głębokie? I co sprawia, że szach widzi w wolnych obywatelach USA „takaru”, czyli niewolników?

Akcja „Pianoli” toczy się niespiesznie i wydaje się zbyt rozwlekła na tle późniejszych dokonań pisarza. Ironia i czarny humor pojawiają się wprawdzie, ale są mniej dominujące niż w „Kociej kołysce”, czy „Rzeźni numer pięć”. Vonnegut okazuje się oczywiście wyjątkowo sprawnym i bystrym obserwatorem rzeczywistości, jednak mam wrażenie, że nie odnalazł tu jeszcze własnego stylu, a w powieści przebijają się mocno echa „Nowego, wspaniałego świata” Huxley’a.

Warto pochylić się jednak nad „Pianolą”, ponieważ zawiera szereg ciekawych obserwacji, brzmiących nad wyraz trafnie również w naszych czasach: „Prowadzi się żmudne badania nad tym, co należy wydać. Możecie mi wierzyć! Robi się sondaż gustów czytelniczych, testy poczytności i atrakcyjności rozważanych książek. (…) To, że kultura jest tak tania, wynika z faktu, że z góry wiadomo, co i w jakiej ilości jest ludziom potrzebne. Ludzie otrzymują dokładnie, co chcą, włącznie z kolorem okładki”.

Debiutancka powieść okazuje się zatem doskonała, żeby przekonać się, jak ewoluował styl Vonneguta. Być może idealizuje on nieco świat przez wynalezienie technologii, ale bardzo trafnie portretuje społeczeństwo zaślepione konsumpcjonizmem, wyznające zasadę „Po nas choćby potop”. Myślę, że „Pianola” może przede wszystkim spodobać się czytelnikom, którzy, zmęczeni współczesnym życiem, mieliby czasem ochotę rzucić wszystko i wyjechać w Bieszczady.

Ewa Szymczak