Badania terenowe, przeprowadzone w latach 30. XX w. przez M. Parry’ego i A. Lorda, oraz ich kontynuacja w latach 50., dokonana już tylko przez drugiego z wymienionych badaczy , dały początek nie tylko badaniom nad zachowaną w formie piśmiennej ustną twórczością literacką, lecz także posłużyły pogłębieniu refleksji nad zagadnieniem oralności w ogóle. Dorobek Amerykanów stał się impulsem do pogłębionych badań z zakresu antropologii oraz psychologii, dotyczących funkcjonowania człowieka oraz społeczeństw niepiśmiennych, co zaowocowało wieloma publikacjami, w mniejszym bądź większym stopniu dotykającymi kwestii oralności.
W pierwszej dekadzie po publikacji teorii oralnej Parry’ego – Lorda zdecydowanie brakowało szerokiego ujęcia nie tylko problemu oralności, wykraczającego poza ramy jednej, konkretnej dyscypliny naukowej, lecz także roli pisma w rozwoju ludzkiej myśli oraz zmian, jakie zachodzą w ludzkiej świadomości wraz z jego interioryzacją. Te właśnie kwestie w swojej książce rozpatruje amerykański jezuita, Walter Jackson Ong [=WJO].
W pierwszym rozdziale swojej pracy WJO pokrótce przedstawia koncepcje myślenia człowieka niepiśmiennego oraz bardzo wnikliwie analizuje dotychczas stosowaną terminologię i bezlitośnie rozprawia się z terminami czy to nieprecyzyjnymi, czy wręcz absurdalnymi, czego najjaskrawszym przykładem jest refleksja na temat terminu literatura oralna i zdecydowane jego odrzucenie. Zagadnienia terminologii, stosowanej do badania twórczości ustnej, służą autorowi również do ukazania, jak bardzo sposób postrzegania, nawet jednostek wybitnych (w tym wypadku literaturoznawców),jest zdeterminowany przez technologię pisma. Już na samym początku WJO przywołuje też najważniejsze dokonania badaczy z różnych dziedzin nauki, w mniejszym bądź większym stopniu dotykających kwestii oralności, w tym m.in. Jacka Goody’ego czy też Jamesa Foleya.
W kolejnym rozdziale autor przedstawia początki teorii oralnej, skupiając się głównie na dokonaniach Parry – Lorda, nie zapomina jednak o kontynuacji badań, rozpoczętych przez Amerykanów.
Pierwsze dwa rozdziały stanowią w zasadzie wprowadzenie, tak metodologiczne, jak i teoretyczne, do właściwej części pracy, która, moim zdaniem, rozpoczyna się rozdziałem trzecim, w którym WJO wnikliwie analizuje zagadnienie psychodynamiki oralności. Jeżeli ma się w pamięci podtytuł książki, który wskazuje główny przedmiot badań, a więc Słowo (poddane technologii),wielostronicowe rozważania z pogranicza psychologii i antropologii kultury mogą nieco dziwić. To zdziwienie jednak szybko zamienia się w uznanie dla Autora, gdyż właśnie takie, interdyscyplinarne podejście do omawianego zagadnienia, stanowi wartość dodaną pracy. WJO bazuje zarówno na materiale empirycznym, dostarczonym przez antropologów (Malinowski, Goody),psychologów (Łuria ) jak i na teoretycznych rozważaniach badaczy innych specjalności, głównie literaturoznawców (czy też szerzej – filologów),takich jak Foley czy Havelock . Tylko takie, szerokie spojrzenie, pozwoliło Autorowi na bardzo precyzyjne przedstawienie i omówienie najważniejszych cech, charakteryzujących myśl i wyrażenie oralne (ss. 72 – 103). Ta właśnie część pracy, jak się później okazało, stała się najważniejszym i niekiedy jedynym teoretycznym zapleczem dla wielkiej ilości mniej lub bardziej wartościowych prac z zakresu oralności.
Dopiero w rozdziale czwartym, po niezwykle precyzyjnej i szerokiej charakterystyce oralnego sposobu myślenia, WJO pochyla się nad technologią pisma oraz jego wpływem na przekształcanie ludzkiej świadomości. Tutaj również wykazuje się Autor erudycją i znajomością fachowej literatury, a także słuszną, moim zdaniem, metodą analizy przejścia od oralności do piśmienności – nie opiera się bowiem na suchej chronologii, ale śledząc rolę pisma w kolejnych epokach, za każdym razem stara się uchwycić moment, w którym pismo zaczyna przekształcać ludzką świadomość i to on jest dla WJO kluczowy oraz organizuje materię badawczą – ten sam proces dostrzega bowiem Autor w Grecji czasów Platona oraz we wczesnośredniowiecznej Anglii. Widać w takim podejściu duży wpływ Erica Havelocka i niezwykłą wrażliwość tegoż badacza, która pozwoliła na wskazanie kluczowego momentu w rozwoju greckiej piśmienności w czasach Platona, a nie w chwili, w której pismo po raz pierwszy w Grecji zaistniało. Tak samo czyni WJO, ponadto analizując proces, jednocześnie analizuje skutki tegoż procesu, zilustrowane trafnie dobranymi przykładami ( jak chociażby analiza okładki z 1534 roku na ss. 184 – 185).
Problematyka, związana z interioryzacją pisma, w naturalny sposób prowadzi Autora do kolejnego rozdziału, w którym pochyla się on nad zagadnieniem druku i jego wpływem na procesy myślowe, przedstawione w rozdziałach poprzednich. Tutaj również wykazuje się Autor świeżością podejścia i niezwykłą skrupulatnością – rola pisma w kształtowaniu ludzkiej świadomości rozpatrywana jest na wszystkich etapach rozwoju tegoż, a więc od najprostszych zapisów, poprzez druk właśnie, aż do słowa, poddanego najnowszym technologiom (najnowszym z punktu widzenia Autora, a więc w latach 70.). W tym rozdziale, podobnie jak w pozostałych, WJO uwzględnia najważniejsze prace, dotyczące podejmowanych przez niego zagadnień, żeby wspomnieć chociażby publikacje Marshalla McLuhana.
Mimo olbrzymiej wartości recenzowanej pracy, WJO nie ustrzegł się pewnych niedociągnięć w zakresie: a) krytyki źródeł – przede wszystkim przemilcza Autor pewne kontrowersyjne tezy Jacka Goody’ego , z dorobku którego tak chętnie i często korzysta. Tezy te są ściśle związane z zagadnieniem oralności – próbuje bowiem Goody wnioski, wyciągnięte na podstawie badań w północnej Ghanie, na siłę zastosować do kultur, odległych w czasie i przestrzeni, co nie wytrzymuje konfrontacji z najnowszymi badaniami z zakresu filologii i antropologii. O tym jednak WJO nie wspomina, bezkrytycznie przyjmując tezy Goody’ego.
b) zbyt dużej swobody w doborze i prezentacji analizowanego przez siebie materiału – bajka na dobranoc, opowiadana kiedyś, gdzieś własnej, kilkuletniej siostrzenicy, choć nie pozbawiona uroku, nie powinna znaleźć miejsca w poważnej, naukowej publikacji.
Przedstawione powyżej krytyczne uwagi nie zaburzają jednak niewątpliwie pozytywnej oceny publikacji, która w zgodnej opinii badaczy z całego świata stała się kamieniem węgielnym w zakresie problematyki oralności i piśmienności.

Badania terenowe, przeprowadzone w latach 30. XX w. przez M. Parry’ego i A. Lorda, oraz ich kontynuacja w latach 50., dokonana już tylko przez drugiego z wymienionych badaczy , dały początek nie tylko badaniom nad zachowaną w formie piśmiennej ustną twórczością literacką, lecz także posłużyły pogłębieniu refleksji nad zagadnieniem oralności w ogóle. Dorobek Amerykanów stał...

Książka W. J. Onga wprowadza czytelnika w świat problemów związanych z rozróżnieniem na jedną z podstawowych opozycji istniejących w naszym świecie: na opozycję między piśmiennością a oralnością. Autor podejmuje to zagadnienie, rozpatrując je zarówno z perspektywy antropologicznej, jak i teoretycznoliterackiej i językoznawczej. Ukazuje, jak wielka różnica tkwi między kulturami opartymi na żywym słowie, a tymi, które myślą już kategoriami pisma. W kilku miejscach Ong jedynie zaznacza pewien problem i zgłasza postulat przeprowadzenia bardziej szczegółowych badań. Dotyczy to np. przebadania wpływu, jaki wynalazek druku miał na nasz sposób myślenia (i pisania),czy relacji między pisarstwem kobiet, które nie zdobywały wykształcenia opartego na retoryce i łacinie, a powstaniem w XIX wieku powieści. Oczywiście nie może też w tego typu pracy zabraknąć odniesień do epiki homerowej i do badań Parry'ego i Lorda, jakże miłych sercu każdego filologa klasycznego. Książka ta mówi też bardzo wiele o systemie zachodnioeuropejskiej edukacji i o przenikaniu się w niej tego, co ustne, z tym, co pisemne. W sumie więc mamy do czynienia z publikacją, która dotyka niemal każdego elementu naszej cywilizacji.

Tomasz Babnis

Książka W. J. Onga wprowadza czytelnika w świat problemów związanych z rozróżnieniem na jedną z podstawowych opozycji istniejących w naszym świecie: na opozycję między piśmiennością a oralnością. Autor podejmuje to zagadnienie, rozpatrując je zarówno z perspektywy antropologicznej, jak i teoretycznoliterackiej i językoznawczej. Ukazuje, jak wielka różnica tkwi między...