Historia Pomorza Zachodniego w średniowieczu pozostaje niestety w polskiej literaturze tematem pobocznym. Po bardzo skromnej objętościowo biografii Bogusława I pióra Kazimierza Myślińskiego (1948, 57 str.) oraz popularnym zarysie losów Eryka Pomorskiego autorstwa amatora-pasjonata Jana Wołuckiego (2017),nakładem Avalon ukazała się właściwie pierwsza wyczerpująca biografia władcy z dynastii Gryfitów.

Barnim I, który do 1264 r. współrządził z kuzynem Warcisławem III, tytułował się księciem Słowian i Kaszub (dux Slavorum et Cassubiae). Pod wieloma względami przypominał Henryka Brodatego. Zasłynął z lokowania nowych miast, fundowania klasztorów, kolonizacji pustek. Jak skrupulatnie wylicza autor, Kościół był beneficjentem ponad 3/4 nadań Barnima Dobrego, co może tłumaczyć jego przydomek zachowany dla potomności. Przez pół wieku panowania wojował z każdym sasiądem - Danią, Rugią, Meklemburgią, Brandenburgią, książętami piastowskimi ze Śląska i Wielkopolski, Pomorzem Gdańskim. To oczywiście również władca, który wprawił w ruch proces germanizacji Pomorza Zachodniego. Wykorzystując jego słabość Brandenburczycy ustanowili Nową Marchię nad Wartą, Notecią i Drawą.

Rymar rekonstruuje długi żywot księcia na podstawie dostępnych wzmianek w kronikach i dokumentów źródłowych oraz oczywiście literatury w języku polskim, niemieckim, a nawet duńskim. Biografia Barnima to czysto naukowy wywód, mediewistyka wagi ciężkiej. Autor w pocie czoła ustala chronologię wydarzeń np. poprzez porównanie rozmaitych sposobów datowania dokumentów (jak cysterskie liczenie początku roku od 1 stycznia lub bardziej rozpowszechnione od Bożego Narodzenia). Rymar z zapałem tropi ślady genealogiczne nawet drobnych feudałów, dyskutuje z współczesnymi historykami, a także z poprzednikami z ostatnich dwóch stuleci, rozważa kruczki prawne, zastanawia się nad granicami łanów poszczególnych wsi cysterskich, joannickich i nadanych templariuszom. Ta niezwykła skrupulatność i nawał szczegółów bywają momentami przytłaczające. Zwłaszcza ostatnie 150 stron, z wyliczanką nadań dla Kościoła, intinerarium Barnima oraz ustaleniami propozograficznymi na temat słowiańskich i niemieckich możnowładców Pomorza powinny chyba stać się aneksami, a nie osobnymi rozdziałami książki. W tym wirze ustaleń faktograficznych trochę brakuje bardziej syntetycznego spojrzenia. Przydałyby się rozdziały o gospodarce i kulturze, bo o tym nie ma prawie nic.

Dominują arcyciekawe, choć miejscami mocno zawiłe kwestie polityczne. Podobnie jak dla reszty Polski, dla Pomorza Zachodniego ważna jest data 1227. Tyle, że nie z powodu zjazdu w Gąsawie, a klęski Duńczyków pod Bornhöved, która zakończyła ich kilkudziesięcioletnią dominację w regionie. W konsekwencji wydarzeń, opisanych tu na ponad 100 stronach, cesarz Fryderyk II nadał Brandenburgii całe Pomorze w lenno na mocy przywileju raweńskiego z 1231 r. Wbrew starszej literaturze Rymar przekonuje, że przez pierwszą dekadę podległości Pomorze Zachodnie pozostawało w "dobrosąsiedzkich" stosunkach z Brandenburgią (str. 179),a np. wojska margrabiów udanie wsparły Gryfitów w walkach z Meklemburgią. Również później trafiają się okresy pokoju i współpracy, zresztą trzecia żona Barnima była właśnie margrabianką.

Autor pozwala również spojrzeć czytelnikowi z innej strony na ustanowienie Nowej Marchii. W polskiej literaturze ta kwestia były przedstawiana nieco tendencyjnie, zwykle jako brutalny podbój. Rymar tonuje ten przekaz, konkretnie udowadniając, że wiele terenów przeszło pod władzę Brandenburgii drogą zakupu, wymiany, układów, czy po prostu uznania nowych panów przez tamtejszych niemieckich kolonistów. Jednocześnie nie rozmywa faktu ekspansji brandenburskiej, tłumacząc raczej jej charakter i cele, wyznaczone właśnie przez pretensje do całego Pomorza na mocy cesarskiego nadania z 1231 r. i nie bez powodu sięgające aż Gdańska.

Bez lektury wielotomowych edycji źródeł ciężko podważyć ustalenia autora. Trafiają się jednak literówki, a także jakieś drobne nieścisłości geograficzne (Karsibór to była osada na wyspie Uznam, a nie Wolin, wyspą stała się dopiero po przekopaniu kanału). W spisie Niemców chyba niesłusznie trafiają się dygnitarze o imionach raczej słowiańskich, jak Przybysław (str. 417),Gneomar Vidante (str. 432),Meleboritz (str. 455). Można pewnie polemizować z oceną stosunków brandenbursko-pomorskich w okresie 1230-1250. Chyba nie były jednak aż tak "dobrosąsiedzkie", jak twierdzi autor, skoro Barnim co rusz musiał zrzekać się kolejnych ziem. Na plus trzeba zaliczyć liczne mapy i diagramy z koligacjami dynastycznymi.

Ciekawostek jest tu mnóstwo, wymienię dwie. Nie miałem pojęcia, że władcy Meklemburgii z dynastii Niklotowiców w XIII w. tytułowali się "panami Kaszub" (dominos Cassubiae, informacje ze str. 171-172). Inny epizod związany z dawnym Połabiem to układ Barnima I z Brandenburgią z ok. 1230 r. w sprawie zrzeczenia się praw do ziemi Barnim (zbieżność nazwy nieprzypadkowa) i Teltow w okolicach dzisiejszego Berlina. Rymar rewiduje ustalenia Kazimierza Myślińskiego z "Polski wobec Słowian Połabskich do końca XII w.". Udowadnia, że z chwilą śmierci Jaksy to spokrewnieni z nim Gryfici przejęli tereny księstwa kopanickiego, które tym samym przestało istnieć (według Myślińskiego do pierwszych dekad XIII w. rządziła tam miejscowa dynastia). Natomiast wzmiankowane tereny wokół Berlina Gryfici tracili etapami w 1180, ok. 1200 i ok. 1210, w trakcie kolejnych wojenek z Brandenburgią. W 1230 r. Barnim zrzekł się jedynie praw do ziemi, którą stracili już jego przodkowie. Tej sprawie poświęca cały rozdział, oparty na naprawdę imponującej żonglerce źródłami o różnej prowieniencji.

Autor biografii od wielu dekad bada losy dawnego Pomorza i Nowej Marchii. Edward Rymar dał się poznać jako wybitny badacz, wyjątkowy erudyta i niestrudzony znawca źródeł. Niestety ciąży na nim niesławny skandal związany ze splagiatowaniem artykułu, którego publikację wcześniej odrzucił. Niech ta brzydka sprawa sprzed kilkunastu lat nie powstrzyma jednak nikogo przed sięgnięciem po niniejszą, bardzo wartościową publikację, odsłaniającą mroki spowijające średniowieczną historię Pomorza Zachodniego. Bardzo warto, ale to raczej lektura dla wytrwałych.

Historia Pomorza Zachodniego w średniowieczu pozostaje niestety w polskiej literaturze tematem pobocznym. Po bardzo skromnej objętościowo biografii Bogusława I pióra Kazimierza Myślińskiego (1948, 57 str.) oraz popularnym zarysie losów Eryka Pomorskiego autorstwa amatora-pasjonata Jana Wołuckiego (2017),nakładem Avalon ukazała się właściwie pierwsza wyczerpująca biografia...