"Logika ustroju komunistycznego wskazywała, że jego istnienie zakończy implozja systemu. Tak się jednak nie stało, bowiem wiedzę tę posiadały także służby, jedyna sprawna i dobrze poinformowana o rzeczywistej sytuacji instytucja państwa policyjnego.

(...) Celem niniejszej pracy będzie pierwsza próba poddania weryfikacji badawczej w skali całego obozu sowieckiego odpowiedzi na kilka pytań podstawowych związanych z demontażem komunizmu. Przede wszystkim kto był głównym motorem zmian ustrojowych? Czy, a jeśli tak, jaką rolę odgrywały służby specjalne oraz ich agentury, najpierw w procesie stymulacji tworzenia się opozycji lub jej selekcji, następnie w formowaniu się rządów koalicyjnych i likwidacji ustroju komunistycznego? Na ile był to proces sterowany, a na ile autentyczny, spontaniczny i niekontrolowany? Czy istniał podział ról lub rywalizacja między służbami cywilnymi i wojskowymi oraz czy w ich ramach istniała różnica w stopniu i charakterze zaangażowania się w przemiany poszczególnych jednostek składowych, np. wywiadu, wydziału do zwalczania opozycji, wywiadu technologicznego? I wreszcie czy istniała koordynacja na szczeblu centralnym?

Odpowiedzi na to ostatnie pytanie posłuży badanie chronologii tych samych lub podobnych zjawisk w skali obozu. Przyjmuję, że ewentualna zbieżność identycznych i podobnych decyzji i zjawisk nie będzie wynikała z przypadku lecz wskazywała na istnienie centrum koordynacyjnego. Oczywiście odmienne warunki lokalne wymuszają jedynie inną formę, ale istota prowadzonych operacji będzie musiała pozostać ta sama.

Kwestia roli służb specjalnych w pierestrojce, tworzeniu frontów ludowych itp. nie ulega już żadnej wątpliwości. Zasadnicze pytanie jednak brzmi czy służby specjalne pełniły tu rolę instrumentu polityki partii czy wprost przeciwnie, były samodzielnym czynnikiem i partia musiała się im podporządkować. W końcu lat 70. służby specjalne weszły w orbitę międzynarodowych operacji finansowych, przez co uzyskały nowe interesy ekonomiczne i zachowanie ustroju nie było już dla nich korzystne. Ale sam ten fakt nie mógł zdecydować o demontażu komunizmu, bowiem już wcześniej takie procesy miały miejsce, np. w końcu lat 60. XX wieku w Bułgarii, a przedsiębiorstwa kierowane przez służby, działające na zasadach wolnorynkowych i operujące w krajach kapitalistycznych istniały od dawna w całym bloku sowieckim.

"Rewolucja wojskowa" natychmiast stawiała kierownictwo wobec pytania, jak uruchomić i przeprowadzić zmiany bez utraty kontroli. Naturalnym instrumentem kontroli w komunistycznym państwie policyjnym były służby specjalne. Stąd ich rola powinna być zasadniczym tematem badań nad demontażem komunizmu i transformacją. Postulat ten wynika z coraz częściej stawianej tezy, iż "kluczowa rola służb specjalnych w procesach przekształceń własnościowych w późnych latach komunizmu i po roku 1989 jest niewątpliwa i coraz lepiej udokumentowana. Jest ona zrozumiała, jeśli uwzględni się centralną rolę KGB w programie kontrolowanych przemian w całym bloku. Ponadto tylko te służby mogły zapewnić specjalną wiedzę, logistykę i osłonę operacyjną konieczne do przekształcenia elit dawnego ustroju w awangardę nowego układu gospodarczego, otwartego na korzystną dla nich integrację z gospodarką światową. Polska była poletkiem doświadczalnym dla modelu transformacji, którego beneficjantami miały być zreformowane elity komunistyczne skupiające kręgi prężnych działaczy partyjnych i funkcjonariuszy służb specjalnych". (ze wstępu)

Spis treści

Rozdział I. Instytucjonalne zaplecze pieriestrojki
- Służby cywilne
- Służby ministerstwa obrony
- Jeden system - współpraca i kontrola
- Klan Jurija Andropowa - kadrowe podstawy pieriestrojki
Rozdział II. Faza wstępna, marzec 1986-czerwiec 1987
- Czy istniał wcześniej plan pieriestrojki?
- Zmiany w aparatach bezpieczeństwa 1985-1986
A. Zmiany w republikach zachodniosowieckich
B. Zmiany w aparatach bezpieczeństwa wasali
• Komunistyczna Polska
• Komunistyczne Węgry
• Komunistyczna Czechosłowacja
• Komunistyczna Słowacja
• Komunistyczna Bułgaria
• Komunistyczna Rumunia
- Okres formowania się polityki - marzec-grudzień 1986
A. Centrum
B. Republiki zachodniosowieckie
• Litwa
• Łotwa
• Estonia
• Ukraina
C. Administracje wasalne
• Komunistyczna Polska
• Komunistyczne Węgry
• Komunistyczne Czechy i Słowacja
• Komunistyczna Bułgaria
- Okres przygotowawczy - styczeń-sierpień 1987
A. Centrum - ruchy ekologiczne i kluby komsomołu
B. Administracje wasalne - początek selekcji partnera
• Komunistyczna Polska
• Komunistyczne Węgry
• Komunistyczne Czechy i Słowacja
• Komunistyczna Bułgaria
• Komunistyczna Rumunia