Co przesądza o wyższości fantastyki nad innymi rodzajami literatury (tak, dobrze przeczytaliście)? Przede wszystkim antycypowanie rzeczywistości. Rozumiem, że możemy zachwycać się reportażami czy biografiami, ale one dotyczą wyłącznie teraźniejszości, ewentualnie niedalekiej przeszłości. Jedynie fantastyka jest w stanie w pełni przygotować nas na nadchodzącą przyszłość. Wystarczy wspomnieć, że niejednokrotnie to właśnie ona decyduje, w którym kierunku idzie myśl techniczna. W końcu wciąż marzymy o latających samochodach (i deskorolkach), mieczach świetlnych i teleportacji.

Fantastyka jest również rewelacyjna jako narzędzie do badania odmiennych koncepcji filozoficzno-politycznych i osadzania w nich jakże współczesnych problemów. Wystarczy tutaj wspomnieć „Opowieść podręcznej” Atwood czy słynny „Rok 1984” Orwella. Ale zanim oni wszyscy się pojawili, Zamiatin wydał „My” i pokazał, że pewne zagrożenia mają nie tylko charakter uniwersalny, ale i wręcz przyszło się z nimi zmierzyć wcześniej niż ktokolwiek by się spodziewał.

Akcja powieści dzieje się w Państwie Jedynym – tysiąc lat po Wojnie Dwustuletniej – gdzie ∆-503 wiedzie szczęśliwe życie jako konstruktor Integralu (statku kosmicznego). Budowa jest na ukończeniu i nareszcie spełni się wielkie marzenie Dobroczyńcy, władcy wybieranego podczas Dnia Jednomyślności, o przekazaniu idei scałkowania nieskończonego równania wszechświata, czyli rozszerzeniu dyktatury na inne zamieszkałe planety. W związku z tym wydarzeniem, ∆-503 pisze utwór pochwalny na cześć Państwa Jedynego (w formie notatek/pamiętnika), z którego czerpiemy wiedzę o otaczającym go świecie. Zamęt w jego życiu wywołuje I-330, kobieta, która sprowadza na niego dziwne myśli i sny. Od tej pory życie głównego bohatera zaczyna przybierać niecodzienny obrót.

Zamiatin wydał swoją powieść w tysiąc dziewięćset dwudziestym roku i już wtedy zwrócił uwagę na wiele zagrożeń związanych z panowaniem dyktatury (co na pewno nie spodobało się bolszewikom, ale nie będę zarysowywać kontekstu historycznego, gdyż nie mam na to miejsca). Przede wszystkim ludzie są numerami (co ziściło się później w obozach koncentracyjnych), domy są szklane (nie całkiem jak w „Przedwiośniu”), co przekłada się na brak prywatności, obowiązuje Dekalog Godzinowy (z podziałem m.in. na Godziny Osobiste i Seksualne), jakakolwiek indywidualność jest tłumiona, gdyż nie ma nic ważniejszego niż kolektyw, społeczeństwo. Inaczej mówiąc, wszystko jest podporządkowane odgórnemu celowi, co ma znaleźć uzasadnienie w racjonalizowaniu i logice. Każdy zna swoje miejsce – jeżeli na jednej szalce postawicie mężczyznę lub kobietę, a na drugiej społeczeństwo, to na którą stronę przechyli się waga?

Książka Zamiatina nie należy do najłatwiejszych. Nie tylko dlatego, że została napisana przeszło sto lat temu. Styl autora jest… dziwny. Rwany, jakby niespójny, pełen niedopowiedzeń i krętej logiki. Niestety, nie jestem w stanie stwierdzić, na ile był to zamysł Zamiatina, a na ile wynikało to z jego warsztatu pisarskiego. Jednakże delikatnie przychylam się ku koncepcji, że w ten sposób ukazana jest pewna ułomność głównego bohatera. Przez tysiąc lat Państwa Jedynego z całą pewnością doszło do pewnych zmian w podejściu do czynności tak nieużytecznej, jak przelewanie myśli na papier. Pamiętajmy, że Dobroczyńca oczekuje całkowitego posłuszeństwa. A kim najłatwiej rządzić, jak nie całkowitymi debilami? Jestem pewien, że reforma edukacji była przeprowadzona jako pierwsza po Wojnie Dwustuletniej.

„My” to idealna książka do analizy, jednakże niekoniecznie do łatwej i przyjemnej lektury. Bardziej podobało mi się przesłanie niż pokonywanie kolejnych nietypowych zdań. Współczesna literatura jest w pewien sposób odmienna, inna.  Jego wizjonerstwo (i odwaga) z całą pewnością zasługuje na pamięć. Zwłaszcza, jeżeli zestawimy to z tym, co się dzieje za oknem.

Michał Wnuk