Książka o cyferkach. Cóż. Statystycznie rzecz biorąc, z punktu widzenia humanisty to wyrażenie jest czymś w rodzaju oksymoronu. Może też trochę jak pytanie omyłkowo niezakończone pytajnikiem – retoryczne, bo na zadane z pogardą nikt nie oczekuje odpowiedzi. „Statystycznie rzecz biorąc, czyli ile trzeba zjeść czekolady, żeby dostać Nobla?” to właśnie książka o cyferkach – jednak powstał ten koncept, o którym nie śniło się filozofom. Gwiazdka z odległego nieba statystyków trafiła pod strzechy.

Jak musi się zaczynać książka o statystyce, żeby ktoś chciał ją przeczytać? (CHCIAŁ, czyli jak podaje Wikipedia „odczuwał chęć zrobienia czegoś”, co w przypadku książki o liczbach i zwykłego Kowalskiego może nie iść w parze). Janina Bąk, komendant komedii i sprawczyni całego zamieszania, swoje statystyczne dzieło zaczęła rozdziałem „Na początek: czy wiecie, że istnieje matematyczny wzór na dobre piwo?”. Nie trzeba być ekspertem, żeby orientować się, że taki początek (książki) to baaardzo udany początek.
Wszyscy jesteśmy umysłami spragnionymi ciekawostek ze statystycznego świata, choć nie wszyscy zdajemy sobie z tego sprawę. Do takiego wniosku można dojść, odkrywając kolejne strony książki Janiny Bąk. Na jednej z nich czytamy: „Nie można pominąć też innych, kluczowych dla rozwoju ludzkości zagadnień. Czy na imieniny lepiej kupić czekoladę, czy kokainę? Skąd wiemy, że owca rozpoznałaby na ulicy Zenka Martyniuka? Czy wielkość penisa wpływa na rozwój gospodarczy kraju? To tylko kilka z wielu pytań, na które odpowiada ta książka. Nie czytajcie jej w kapciach, bo wam pospadają z wrażenia”. Już na początku dowiadujemy się więc, że naukowcy mogą mieć poczucie humoru. I – co ważniejsze – że w nauce nie istnieją głupie pytania.

Zapewne miły czytelnik recenzji, który doszedł do tego miejsca, zorientował się, że „Statystycznie rzecz biorąc…” to książka napisana z dużym przymrużeniem oka. Jako zwolenniczka prostoty uważam, że nieskomplikowany język jest jedynym pomostem między światem nauki a statystycznym (sic!) Kowalskim. Nie stanowi tajemnicy, że literatura popularnonaukowa takim stylem się odznacza. Trzeba jednak podkreślić, że to, co zrobiła Janina Bąk, jest czymś więcej. Czytając książkę o sprawach, które – umówmy się – normalnie nigdy by mnie nie zainteresowały, bawiłam się przednio. Zdaje się, że właśnie wszechobecny humor jest siłą napędową tej pozycji. Autorka nie przemawia do nas z wysokiego C pasującego do naukowca z tytułem doktora – mówi jak człowiek do człowieka. Nie zamyka się w bańce informacyjnej, ale świetnie żongluje stereotypami dotyczącymi swojego zawodu. Jest świadoma, że „historia nie zna takich przypadków, że ktoś się czegoś nauczył, bo go upokorzyliśmy” i nie buduje dystansu uczeń-nauczyciel, tylko traktuje czytelnika jak partnera. Może wie trochę więcej od niego, a może wie po prostu jedynie co innego niż on.

Prostota stylu i mnogość żartów mają jednak nie tylko zalety. Choć na pewno punkt widzenia będzie tu zależny od oczekiwań wobec książki. Jeśli ktoś spodziewa się dobrej zabawy – nie zawiedzie się; jeśli smaczków językowych – dobry wybór; jeśli paru niezłych ciekawostek – proszę zaparzyć herbatę. Ja poza rozkoszowaniem się pluszowym stylem autorki (o której to „pluszowości” zaraz jeszcze wspomnę) byłam nastawiona, by dowiedzieć się jak najwięcej (skoro już sięgnęłam po rzecz, po którą bym nie sięgnęła, gdyby nie innowacyjne podejście Janiny). W eksplorowaniu warstwy edukacyjnej „Statystycznie rzecz biorąc…” humor nie jest najlepszym pomocnikiem. Oczywiście zapewne większość czytelników chcąc nie chcąc wyniesie z lektury trochę nowych informacji, ale liczne i czasami zgoła niepotrzebne dygresje, ten pęd wiedzy mozolnie temperują. Sprawiają, że jeśli omawiany właśnie problem nas zainteresuje, będzie nam trudniej skleić obraz całego zagadnienia sprzed dygresji i po niej. W miarę czytania coraz rzadziej też widzimy fajerwerki językowe. I tu właśnie dochodzimy do „pluszu”. Powiem tylko, że przy całym zrozumieniu leksykalnych upodobań autorki i pamięci o indywidualności stylu odnotowałam wielokrotne powtarzanie tych samych określeń: „pluszowy” 13 razy, „szalenie” 43 razy i „dajcie spokój” 15 razy. Nie mówię, że ich używanie jest złe, mówię tylko, że to widać. I że jak coś widać za często, to robi się nudno.

Można doszukiwać się kolejnych minusów, a jednak żaden z nich nie udowodni, że „Statystycznie rzecz biorąc…” Janiny Bąk nie jest udaną rzeczą. Oto przed państwem książka rozpływająca się w ustach. Najpierw czujemy w zębach dość twarde statystyczne pojęcia, które w miarę gryzienia mają coraz więcej sensu. Później słodkość stylistycznych rozwiązań rozlewa się na języku, a kubki smakowe energetyzuje nadzienie dopracowanego humoru. Na koniec oczy przymykają się z rozkoszy tak dobrego deseru. Być może istnieją na świecie bardziej ekstatyczne smaki, ale kto myśli o tym w momencie zachwycania się właśnie jedzonym?

Joanna Jastrzębska