Dotąd moje życie opowiadali mi inni ludzie. Ich głosy były silne, dobitne, nieznoszące sprzeciwu. Nigdy nie przyszło mi do głowy, że mój głos może być równie mocny jak ich.¹

„Uwolniona” to studium rodziny uwięzionej w pułapce toksycznych więzi i problemów, widzianej oczami dorosłego już dziecka. Tara Westover, posiłkując się wspomnieniami własnymi oraz rodzeństwa, napisała memoir o życiowej drodze, jaką przebyła od dziewczynki z wielodzietnej rodziny, w której twardą ręką rządził chory psychicznie ojciec, do młodej kobiety, która pod okiem najlepszych uniwersytetów nie tylko wykształciła się, ale przede wszystkim zrozumiała, kim jest i co tak naprawdę przeżyła. Tara jako dziecko wychowała się w domu na zboczu góry w Idaho, w nieustannie powiększającej się rodzinie. Jej matka była znachorką przyjmującą porody okolicznych kobiet, a ojciec wraz z synami trudnił się pracą fizyczną na budowie. Dziewczynka znała zaledwie strzępki świata poza domem, nie chodziła do szkoły ani do lekarza i nie miała nawet pewności, kiedy się urodziła. Gene Westover, głowa rodziny, przy milczącej aprobacie żony stworzył w domu coś na kształt własnego odłamu mormonizmu, zatracając się w paranoicznych majaczeniach i aktach przemocy, które na lata naznaczyły losy całej rodziny. Gdy Tara, już jako dorosła i wykształcona kobieta, postanowiła zmierzyć się z przeszłością, odkryła, że powrót do domu bywa czasem trudniejszy niż dotychczasowe życie w nim.

„Uwolniona” jak w soczewce skupia obawy i niepewności, które zdają się trapić całe społeczności, bez względu na kraj – Westoverowie nie ufają współczesnej medycynie, są antyszczepionkowcami, leczą się olejkami, nie ufają zorganizowanemu szkolnictwu i „uczą” dzieci samodzielnie, twierdząc, że lepiej wiedzą, czego powinny dowiedzieć się ich latorośle, nie ufają rządowi i nawet do własnego kościoła podchodzą dość niechętnie. Memoir pokazuje, co się dzieje, gdy ta nieufność zamienia się wręcz w chorobę, paranoiczne przekonanie, że świat za progiem tylko czyha, by nas skrzywdzić.

A tymczasem największa krzywda dzieje się w tym samym czasie w domu.

Przerażający jest w „Uwolnionej” portret rozpadającego się zdrowia psychicznego dorosłych oraz to, jak może ono kształtować młodsze pokolenia – gdy rodzice są naszym schronieniem, autorytetami, i jedyny świat, jaki znamy, postrzegamy ich oczami. Jak to kształtuje nasze „ja”? Kim możemy się stać, gdy unosi się nad nami widmo nieleczonej choroby psychicznej rodzica, przemocy i manipulacji? Umysł Gene’a Westovera oraz podejmowane przez niego decyzje stają się puszką Pandory dla jego żony i dzieci, doprowadzając do dramatycznych wydarzeń, w które aż trudno uwierzyć. Ich wstrząsający wydźwięk wzmacnia dodatkowo styl autorki, która chyli się ku reportażowemu konkretowi, zahaczając o powieściowy liryzm, relacjonując przebieg sytuacji, których opis jeży włosy na głowie czytelnika. Czy rodzina, która tak mocno krzywdzi, może równie mocno kochać? Spisując wspomnienia, Tara Westover nie tylko stara się uporządkować rodzinną historię, ale przede wszystkim chce zrozumieć swoje uczucia oraz wagę decyzji, które wpływały na wszystkich członków. Skomplikowane, nierzadko toksyczne relacje nie wykluczały miłości, troski i radości, które choć źle pojmowane, nadal były obecne. Bolesne dzieciństwo nadal może być wypełnione chwilami beztroski. W gąszczu przemocy fizycznej, psychicznej i ekonomicznej widzimy bezradnych i bezwolnych dorosłych oraz dzieci, które dorastając, obierają różne postawy w stosunku do tego, co dzieje się w domu i jak zostały wychowane – i przez to wychowanie okaleczone. Wstrząsająca jest próba racjonalizowania tego, co się wydarzyło, i wstrząsające jest świadectwo ofiary, która nie ma świadomości, jak duża była jej krzywda.

Postrzeganie „Uwolnionej” wyłącznie przez pryzmat fanatyzmu religijnego to w moim odczuciu spłycanie problemów rodziny i wyrządzanie krzywdy tej historii. Religijność jest zaledwie jednym z wielu elementów wpływających na dynamikę relacji wśród Westoverów. Religia jest takim punktem przejściowym, tkwi pomiędzy przyczynami a skutkami wielu sytuacji i drogi życiowej Tary oraz jej rodzeństwa. Stanowi rodzaj wzmocnienia, pretekstu, trafiając na podatny grunt problemów psychicznych, i zostaje wypaczona przez rozmaite patologie trapiące rodzinę. Zostaje przefiltrowana przez pryzmat paranoi, wciągnięta do małżeńskiego folie à deux tak samo jak kolejni członkowie rodziny i dostosowana do wizji głowy rodu. Raczej mówimy o sekcie zamkniętej w czterech ścianach domu, funkcjonującej według ustalonych przez siebie zasad, w której mniej bądź bardziej świadomie szuka się wymówki, ujścia dla przemocy i bierności. Gdyby nie ona, znalazłby się inny element. Zawsze się znajduje, a krzywdę można wyrządzić na wiele sposobów. Wystarczy zestawić „Uwolnioną” na przykład ze „Szklanym zamkiem” Jeannette Walls.

– Na zewnątrz jest świat – powiedział. – A bez taty, który szeptem snuje ci do ucha jego wizję, ten świat będzie wyglądał zupełnie inaczej.²

W „Płotce” Lisy Brennan-Jobs odebraliśmy lekcję z pamięci – jak zapamiętujemy naszych bliskich i jak interpretujemy po latach ich zachowanie oraz jak różnią się nasze subiektywne perspektywy. Westover w „Uwolnionej” również bada pamięć, pochylając się nad wydarzeniami, które otacza mgła zwątpienia. Śledząc wpisy w pamiętniku oraz rozmawiając z rodzeństwem, próbuje odtworzyć wydarzenia, które wpłynęły na losy rodziny, zrozumieć je i utrwalić na papierze. Konfrontując ze sobą różne wersje wspomnień, autorka nie neguje żadnej z nich, a wręcz można nawet powiedzieć, że te nieścisłości stają się witalną częścią rodzinnej tożsamości. Westover nie wygładza historii, nie boi się powiedzieć „nie wiem”, zapełniając białe plamy, i tym samym rewelacyjnie zatacza koło do motywu przewodniego „Uwolnionej” – wiedzy i niewiedzy oraz siły, jaka tkwi w nauce na drodze pomiędzy nimi.

Dostrzegłam, w jaki sposób ukształtowała nas tradycja, którą odebraliśmy od innych, tradycja, której albo rozmyślnie albo przypadkiem nie byliśmy świadomi. Zaczęło do mnie docierać, że przyłączaliśmy swoje głosy do chóru, którego jedynym celem było odczłowieczenie innych, bo wspieranie tego chóru było prostsze, bo utrzymanie władzy zawsze wydaje się krokiem w przód. […] Nigdy więcej nie pozwolę, by uczyniono ze mnie żołnierza w konflikcie, którego nie rozumiem.³

„Uwolniona” to w końcu hołd złożony wiedzy, nauce i wykształceniu, bezcennemu i otwierającemu oczy. Z każdą nową książką, poznaną ideą i odbytym wykładem kruszyły się ściany mentalnego więzienia, w którym tkwiła Tara. Poszerzanie horyzontów może wydawać się wyświechtanym frazesem, dopóki nie prześledzi się drogi osób, które pokonały niesamowite trudności, by móc się uczyć. Widzimy metamorfozę Tary, która nie tylko coraz pewniej porusza się po świecie, ale też ma szansę zrozumieć to, jak funkcjonowała jej rodzina. Dzięki nauce otrzymuje narzędzia, które pozwalają jej nazwać pewne zjawiska, okiełznać je, a tym samym poradzić sobie z nimi, wręcz wyzdrowieć. Bo wiedza to nie tylko zbiór regułek i rozległych informacji na dany temat. Niesie ze sobą również poczucie godności, samoświadomość, odporność na manipulacje i pranie mózgu, pozwala wykształcić własne zdanie. Pozwala poszerzyć horyzonty do granicy, przy której widzimy i lepiej rozumiemy drugiego człowieka. I dlatego tak ważne są świadectwa takie jak Tary – pokazują, jak ważne jest wpajanie wiedzy i walka z ignorancją.

„Uwolniona” to nie tylko opowieść o wyrywaniu się z zaklętego kręgu za sprawą nauki. To również dowód na to, co się dzieje, gdy wyciągamy rękę do potrzebujących, którzy chcą zmienić swoje życie. Tara zrobiła pierwsze kroki do wolności, a jej ambicja i determinacja znalazły oparcie w innych, którzy przed nią mieli więcej szczęścia. W jej świadectwie wyzwala nie tylko prawda i wiedza, lecz także współczucie, działanie i bezinteresowność. Memoir Westover to kolejny ważny głos w sprawie prawa do nauki i dostępu do wiedzy.

Natalia Karolak

_{¹ Tara Westover, Uwolniona, przeł. Barbara Szelewa, s. 274.}

_{² Tamże, s. 175.}

_{³ Tamże, s. 254.}