Każdy z nas ma chyba jakieś zainteresowanie czy wręcz hobby, którego się trochę wstydzi. Nie na tyle, żeby je całkowicie zarzucić, ale nie jest ono czymś, czym by się człowiek chętnie chwalił przed nowo poznanymi ludźmi. Trafnie oddaje to nazwa „guilty pleasure” i tym właśnie dla wielu osób jest kryptozoologia. Dla mnie także.

Pewnie nie ma wielkiego sensu tłumaczyć, co też owo tajemnicze słowo znaczy, bo każdy, kto zainteresował się recenzowaną pozycją, to wie. Ale dla porządku – kryptozoologia to ogólnie rzecz biorąc badanie kryptyd, tj. zwierząt nieuznawanych za istniejące czy żyjące współcześnie przez „klasyczną” biologię. Można to rozumieć jako poszukiwanie mitycznych jednorożców gdzieś daleko w Tajlandii albo dowodzenie istnienia dinozaurów w moczarach Konga. Brzmi jak zabawa dla maniaków i tym trochę też jest – nie oszukujmy się – bo nie da się ukryć, że nader blisko jej do zainteresowania UFO, teoriami spiskowymi i zjawiskami paranormalnymi. Z drugiej strony nie można pominąć też i tego, że kiedyś nie wierzono w żyjące współcześnie latimerie, a odkrycie okapi było nie lada szokiem dla naukowców.

Doktor Karl Shuker to jeden z najbardziej znanych kryptozoologów, gwiazda tej dziedziny w XXI wieku. Chyba wynika to głównie ze sporej liczby książek, które napisał. Na polskim rynku pozycji o kryptydach wciąż jest malutko, dlatego maniacy muszą chwytać się wszystkiego, co znajdzie się na półkach księgarni. Czasem to same odgrzewane kotlety, ale w przypadku Shukera tak nie jest. Nie zawiedzie się ci, którzy szukają solidnej porcji wiedzy o kryptydach. Gdy autor wspomina, że przez 20 lat od pierwszego wydania dostawał wiele próśb o wznowienie pozycji, nie wydaje się to czczymi przechwałkami. „Czy prehistoryczne zwierzęta przetrwały” są naprawdę rewelacyjne.

Pozycja podzielona jest na dwie części – w pierwszej autor zajmuje się kryptydami wodnymi, a druga składa się na prehistoryczne kryptydy latające i ssaki. Zawiera też bardzo krótką wzmiankę o hominidach, ale ostrzegam – jest wręcz szczątkowa. Nie dorwałam się jeszcze do pierwszej części, ale to nie szkodzi, bo można je czytać zupełnie osobno.

Charakterystyczną cechą Shukera jest jego podejście do tematu – po przedstawieniu danej historii czy to ze starych gazet, czy z internetu podejmuje się jej rozłożenia na części pierwsze. Jako że jest doktorem zoologii, świetnie orientuje się we wszystkich niuansach dotyczących danych gatunków i to naprawdę dodaje książce wiarygodności. Zaczyna od wstępu, z którego dowiadujemy się, między innymi czym jest efekt łazarza albo taksony Jimmy'ego Hoffy, a potem od razu przechodzimy do rozróżnienia ramforynchów od pterodaktyli. Taki sposób prezentowania sprawia, że mamy krytyczne spojrzenie na dany przypadek zetknięcia się z kryptydami: Shuker zawsze bierze pod uwagę bardziej „prawdopodobne” rozwiązania zagadki, jak nierozpoznawane powszechnie rzadkie, ale żyjące współcześnie zwierzęta, a potem sceptycznie zbija argumenty podające najprostsze rozwiązanie. Na przykład w przypadku niejakiego kongamato – jeśli był pterozaurem, to nie mógł nurkować, jak mówi legenda, bo nie mogły one przyciskać skrzydeł tak blisko do tułowia, jak ptaki, a więc stawiałyby za duży opór w wodzie... A w przypadku innych „pra-ptaków” które podobno porywały ludzi – nie miały jak tego dokonać swoimi słabo umięśnionymi nogami bez przeciwstawnych palców... Dzięki licznym ilustracjom i zdjęciom czytelnik orientuje się, że hm, też mógłby pomylić np. fregatę z pterodaktylem...

Autor porusza szeroki zakres tematów – nie znam pierwszego wydania tej książki, ale widać, że musiała zostać poszerzona, bo często pojawiają się wzmianki z lat najnowszych, z ery internetu, w którym Shuker bardzo intensywnie poszukuje kryptyd. Wiadomo bowiem, że ich badanie głównie opiera się na zbieraniu i krytycznym przeglądzie materiałów ustnych, czy jak to byśmy nazwali – opowieści. Coś jakby ocenie biologicznej historyjek etnograficznych z różnych zakątków świata. Shuker przytacza tak klasyczne opowieści – jak np. znany ogólnie przypadek porwania Marlona Lowe przez ogromnego ptaka – jak i te mniej albo wcale nie znane. I tak poznajemy opowieści o thunderbirdach, makalala, lwach workowatych, mapinguarach i... gazekach Moncktona; dowiemy się też, na przykład, czym różnią się kondorowate od jastrzębiowatych i dlaczego ważne jest ułożenie zębów u spotykanych obecne „prehistorycznych” kotowatych.

Książka jest starannie wydana, ale nie powala jakością. Szkoda, że okładka nie jest w żaden sposób utwardzona. W całej pozycji nie ma też w ogóle kolorowych zdjęć, a niektóre z ilustracji są porażająco kiczowate... ale to już cecha typowa dla kryptozoologii – nie wszystko w niej wygląda jak prawdziwa sztuka.

Shukera spokojnie można postawić obok gigantów kryptozoologii, takich jak np. Heuvelmans czy Wendt. Zwłaszcza jak ktoś naprawdę lubi czytać o irkuiemach czy roztrząsać kwestie istnienia współczesnych bazylozaurów. Tym, którym słowo amficjon, czyli niedźwiedziopies kojarzy się tylko z cudacznym przejęzyczeniem albo powoduje kpiące prychanie, Shuker może pokazać inny punkt widzenia, a może nawet przekonać do tego, że w kryptozoologii niekoniecznie chodzi o tępą wiarę w istnienie yeti czy potwora z Loch Ness. Kryptozoologia to w końcu nic innego jak dostrzeganie tego, że świat jest pełen tajemniczych stworzeń. Które może, kto wie, uda się spotkać naprawdę...

Agata Majchrowicz