Chaczatur Abowian (1809-1848)
był nie tylko wybitnym pisarzem, ale
także cenionym pedagogiem. Miał
bogaty życiorys. W 1829 r. wziął udział,
jako tłumacz i przewodnik, w wyprawie
uczonych z niemieckiego uniwersytetu
w Dorpacie (inaczej: Tartu, w Estonii,
wówczas na terenie Rosji) na szczyt
biblijnej góry Ararat.
Dialektem swej ojczystej wsi (Kanaker pod Erywaniem) napisał pierwszą powieść wschodnioormiańską, pt. Rany Armenii (w oryginale: Վէրք Հայաստանի
Werk Hajastani). W duchu romantycznym, stylem pełnym patriotycznego patosu przedstawił w niej losy Ormian, którzy
jako chrześcijanie (od początków IV w.) byli prześladowani przez
muzułmanów w rządzonym przez dynastię Kadżarów Iranie (Persji).
Te dramatyczne wydarzenia poprzedziły wojnę rosyjsko-perską lat
1826-1828, która zakończyła się przyłączeniem do Rosji chanatów erywańskiego i nachiczewańskiego.
Na początku V w. Ormianie przetłumaczyli na swój język (z rodziny indoeuropejskiej) własnym alfabetem (opracowanym przez uczonego mnicha Mesropa Masztoca) całą Biblię. Tym starożytnym językiem,
znanym pod nazwą grabar, posługiwano się w piśmie do XIX w. Nadal jest on używany w liturgii Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego,
a także przez Ormian katolików. Z biegiem wieków język ten przestał
być przez niewykształconych Ormian zrozumiały i w XIX w. opracowano normy dwóch literackich języków nowoormiańskich: wschodniego (Rosja, Iran) oraz zachodniego (Turcja).
Dialekt, którym Abowian napisał Rany Armenii, został wykorzystany podczas opracowywania norm języka wschodnioormiańskiego
w połowie XIX w., a ze względu na treść powieść ta stała się podstawową lekturą szkół ormiańskich.
Życiorys Chaczatura Abowiana zakończył się dramatycznie:
w 1848 r. zaginął w niejasnych okolicznościach, które do dziś okrywa
tajemnica.
Andrzej Pisowicz