Mimo licznych trudności badania nad opozycją w państwach bloku wschodniego, zespalające przedstawicieli różnych dyscyplin wchodzących w skład nauk humanistycznych i społecznych, winny być prowadzone i pogłębiane. Pozwalają one bowiem na pełniejsze zrozumienie mechanizmów politycznych charakterystycznych dla komunistycznych systemów politycznych oraz na wydobycie zachodzących między nimi różnic. Pojawia się bowiem pokusa, by wszystkie te systemy wrzucać do jednego worka, czemu sprzyja tożsamość ich zasad ustrojowych i podobieństwo rozwiązań instytucjonalnych. Nie ulega jednak wątpliwości, że siła społecznego oporu przeciwko komunizmowi nie była jednakowa i przybierała różnorodne formy organizacyjne. Różne też były – co nieczęsto się podkreśla – reakcje władz komunistycznych. Ukazanie tych różnic stanowi, w moim przekonaniu, główną zaletę niniejszej pracy i jej wkład w pogłębianie wiedzy o funkcjonowaniu komunistycznych systemów politycznych.

Prof. dr hab. Andrzej Antoszewski