Wojna i terpentyna

Przejmujące wspomnienia Belgijskiego żołnierza frontu I Wojny Światowej, usystematyzowane i spisane przez jego wnuka - Stefana Hertmansa. Język nie emanuje przesadnym patosem, podczas gdy sama historia mogłaby posłużyć przy produkcji niejednego dramatu wojennego. Nienachalnie wzrusza, stopniowo pochłania opowiadając o świecie, który został zmieciony z powierzchni ziemi wraz z jego ideałami i wartościami; o straconym pokoleniu, które nigdy nie otrzymało prawa głosu; o wojnie, po której cywilizacja zachodnia już nigdy nie była taka sama.

Przejmujące wspomnienia Belgijskiego żołnierza frontu I Wojny Światowej, usystematyzowane i spisane przez jego wnuka - Stefana Hertmansa. Język nie emanuje przesadnym patosem, podczas gdy sama historia mogłaby posłużyć przy produkcji niejednego dramatu wojennego. Nienachalnie wzrusza, stopniowo pochłania opowiadając o świecie, który został zmieciony z powierzchni ziemi wraz...

więcej

mniej

Pokaż mimo to

Długo trwała moja podróż z tą powieścią. Snuła się i snuła, nudziła mnie, męczyła, uporczywie jednak wracała i nie dawała za wygraną.
W rezultacie podbił mnie jej klimat, niespieszna opowieść z obrazami, i powolnie snuta historia.
„Kiedy podniosłem się oczyszczony, zobaczyłem za ołtarzem malowidło ścienne, najwidoczniej przedstawiające świętego Franciszka; wianuszek małych ptaków fruwał nad jego na wpół łysą głową. Wszedłem po dwóch stopniach, mijając ołtarz i poczułem, jakby moje ciało poraził prąd: święty miał wyraźnie twarz mojego ojca. Nie wierzyłem własnym oczom, lecz on tam stał – namalował tu siebie samego, tu, gdzie nikt nie mógł wziąć mu tego za złe, i przekonany, że nikt nigdy się o tym nie dowie ani tego nie zobaczy. Tutaj, z dala od tych, którzy go znali, mój ojciec uwiecznił siebie w postaci swojego patrona... To była jego twarz, na kilka miesięcy przed śmiercią, śmiercią, którą by ć może już czuł, gdy chyłkiem zakradała się do jego chudego ciała. Stałem zdumiony, patrząc na obraz.
Po prawej stronie świętego stał pastuszek, w żaden sposób nie można było temu zaprzeczy ć, a ja doznałem drugiego wstrząsu: chłopiec, który czule wy ciągał rękę do świętego miał moją twarz. Spojrzałem jeszcze raz, przez moment przekonany, że przesadna wyobraźnia płata mi figle. Lecz nie, bardzo dokładnie namalował mnie z pamięci takiego, jaki wtedy byłem, chłopca w wieku mniej więcej czternastu lat, ze sztywnymi sterczącymi włosami, krótką mocną szyją, niebieskimi oczami, które po nim odziedziczyłem – stałem tam obok ojca w skromnym kącie, skry ty w półmroku małego kościoła. Czy szkicował mnie, kiedy spałem za piecem w kuchni? Czy namalował to tylko z pamięci? Nagle przy pomniałem sobie, że pozowałem do postaci Chrystusa w klasztorze Braci Miłości na krótko przed wyjazdem ojca do Liverpoolu. Czy zabrał ze sobą kilka szkiców? W takim celu czy może po prostu tak, jak później ludzie zabierali ze sobą w podróż zdjęcia bliskich? Nigdy nie pisnął na ten temat ani słowa. Z pewnością nie brał pod uwagę, że mógłby m to odkryć. Przy pomniałem sobie jego wybuch płaczu, gdy zaraz po powrocie do domu zobaczył moje szkice: kto wie, może
w tamtej chwili pomyślał o ty m fresku...”
„To dziwne, ale ja sam zwykle nie jestem przygnębiony. Wręcz przeciwnie,
z niewyjaśnionego źródła codziennie płynie nowa energia, to nawet nie jest zawziętość, lecz czysto abstrakcyjna energia,”
„Modlę się codziennie. Jak robot w nieskończoność klepię modlitwy, ponieważ ich rytm bardziej niż jakakolwiek niezłomna wiara pomaga mi podczas napadów rozpaczy i śmiertelnego strachu.”

Długo trwała moja podróż z tą powieścią. Snuła się i snuła, nudziła mnie, męczyła, uporczywie jednak wracała i nie dawała za wygraną.
W rezultacie podbił mnie jej klimat, niespieszna opowieść z obrazami, i powolnie snuta historia.
„Kiedy podniosłem się oczyszczony, zobaczyłem za ołtarzem malowidło ścienne, najwidoczniej przedstawiające świętego Franciszka; wianuszek małych...

więcej

mniej

Pokaż mimo to

Ludzkie życie to proces skończony – wraz z narodzinami wydany zostaje na nas wyrok, który można jedynie odroczyć, ale nasz kres jest nieuchronny. Świadomość przemijalności, efemeryczności, tego, że na świecie jesteśmy tylko przez kilka chwil, nie przychodzi jednak od razu – wiedzę na temat własnej śmiertelności zbieramy wraz z upływającym czasem, zaś najdobitniejszym uzmysłowieniem tego faktu jest zgon bliskiej nam osoby. Wraz z odejściem krewnych, z reguły zanikają również ich wspomnienia, doświadczenia i przeżycia – rodzinie pozostają okruchy, z których zbudować można jedynie niekompletny portret, pełen białych plam i niejasności. Ale w tym morzu niedopowiedzenia niekiedy udaje się wyłowić prawdziwą perłę, jaką niewątpliwie jest pamiętnik pozostawiony przez któregoś z naszych przodków. Takim właśnie prezentem obdarowany zostaje Stefan Hertmans (ur. 1951), belgijski pisarz, autor książki „Wojna i terpentyna”.

Urbain Joseph Emile Martien, wspomniany dziadek artysty, będąc na łożu śmierci przekazuje na ręce wnuka swoje dzienniki. Stefan Hertmans obiecuje zapoznanie się z nimi, tyle, że lektura nieustannie odkładana jest na później – jako, że mężczyzna zna niemal na pamięć cały repertuar historii snutych przez dziadka, nieszczególne śpieszno mu do zanurzenia się w odmętach przeszłości. Dopiero zbliżająca się nieuchronnie okrągła, setna rocznica wybuchu Wielkiej Wojny, w której uczestniczył też Urbain Martien mobilizuje Hertmansa do zmierzenia się z dziedzictwem pozostawionym mu przez ojca swojej matki – tym samym pisarz zyskuje sposobność by w zupełnie innym świetle spojrzeć na swojego dziadka, zaś czytelnik raczony jest wielobarwną panoramą pozwalają zaobserwować, jak wyglądała (oraz jak dynamicznie zmieniła się) codzienna egzystencja na przełomie XIX i XX wieku w Belgii. Ponadto zabierani jesteśmy na pola walk, jakie toczą się na belgijskim froncie w trakcie Wielkiej Wojny, gdzie możemy przyjrzeć się cieniom i blaskom człowieczej natury.

Utwór urodzonego we flandryjskiej Gandawie artysty to bardzo ciekawa kompozycja, bowiem składają się na nią przemyślenia i reminiscencje Hertmansa oraz fragmenty dziennika prowadzonego przez Urbaina Martiena. Dzieło podzielone jest na trzy części. W pierwszej z nich Stefan Hertmans przybliża nam postać dziadka przez pryzmat swojego dzieciństwa – z tego względu w tych początkowych fragmentach Urbain Martien jawi się bardzo zwyczajnie, tj. spoglądamy na niego w sposób jaki wnuki na ogół patrzą na swoich dziadków. Jest to istota z innej epoki, nieco odległa, posiadająca szereg niezrozumiałych rytuałów czy dziwactw – dopiero po latach przekonujemy się, że ów osobnik to także człowiek, który może połączyć nas z przeszłością. Tyle, że gdy jesteśmy już na tyle dojrzali, by sformułować wszystkie nurtujące nas pytania dotyczące, tego co minęło, nierzadko jest już za późno by je zadać – wówczas pozostaje nam już tylko przeklinanie samego siebie, że „(…) jako dziecko byłem widzącym ślepcem i słyszącym głuchym (…)” [1].

Część druga, na którą w całości składają się notatki Urbaina Martiena, to opis jego doświadczeń z okresu Wielkiej Wojny. Bezpośredni udział w brutalnych walkach na froncie zachodnim skutkuje zetknięciem się z najmroczniejszymi odcieniami zbrojnych konfliktów, chociaż z racji faktu, że Martien wstępuje do armii jako człowiek młody, a więc nieświadomy i naiwny to groza sączy się z kart dzieła w sposób stopniowy. Lato 1914 roku to wciąż okres niewinny i piękny, mimo wyczuwalnej nerwowości i napięcia, nie zapowiadający wszystkich tragedii, które dopiero się rozegrają („Nic nie pozwala domyślać się tego, o czym tu nieustannie słyszymy: że trwa wojna. Jest tylko pokój przepięknego sierpnia, miesiąc żniw, żółtych gruszek i os, bardziej ospałych much i bardziej rześkich poranków, delikatnego, spokojnego kołysania się jaśniejących plam w listowiu [2]”). Dopiero zetknięcie się z wrogiem twarzą w twarz i zanurkowanie w „(…) piekle śmierci i błota (…)” [3] sprawia, że wszelkie podniecenie czy ekscytacja wynikające z wizji bohaterskich starć, błyskawicznie wyparowują. W ich miejsc wykluwają się lęk, przerażenie, beznadzieja czy zwątpienie – ludzie przypominają „(…) rodzaj ludzkich insektów, które jęcząc, łkając, wymiotując i płacząc, załamane wycofywały się w narastający mrok, mijając pachnące jeszcze dymem z prochu doły, półżywe” [4]. Postępuje też moralna degrengolada – młodzi wojacy postawieni zostają w sytuacji ekstremalnej, do której w żadnej mierze nie są przygotowani: „To, co tutaj zobaczyliśmy, należało do innego porządku. Wywróciło do góry nogami nasze myśli i uczucia, ze strachem w sercu czuliśmy, że staliśmy się innymi ludźmi, gotowymi do wszystkiego, od czego wcześniej stroniliśmy” [5]. Ta wiwisekcja wojennych przeżyć nadaje książce charakter mocno pacyfistyczny – wojna kojarzy się z absurdalną, koszmarną, pozbawioną celu i sensu działalnością, wykonywaną mechanicznie i apatycznie, której kres ginie gdzieś za horyzontem („Czas zostawił nas samych sobie, znaleźliśmy się w jakiejś nierzeczywistej, mrocznej fałdzie, gdzie nie można już znaleźć początku ani końca” [6]).

W części trzeciej do głosu ponownie dochodzi Stefan Hertmans i w płynny sposób zamyka cały utwór, przybliżając powojenne losy dziadka, które naznaczone są wegetowaniem w „(…) mentalnym mauzoleum swojej utraconej ukochanej” [7] oraz swoistym rozdarciem („(…) miotał się między tożsamością wojskowego, którym był z konieczności, a artysty, którym chciał być. Wojna i terpentyna” [8]). Wnuk na podstawie otrzymanych zapisków odtwarza postać dziadka, który jest człowiekiem z krwi i kości, zmuszonym do zmagania się z codziennymi dramatami – śmierć wybranki serca i ślub z poczucia obowiązku, wojenne demony kanalizujące się w postępującej paranoi czy chwile ukojenia odnajdowanego w amatorskim malarstwie wyznaczają rytm, jakim płynie egzystencja Urbaina Martiena.

Biografia Martiena, której wybrane rozdziały poznajemy za sprawą wnuka oraz samego zainteresowanego, umożliwia nam zrozumieć jak mocno zmienił się świat w przeciągu raptem kilku pokoleń („Ten sam wiek, inna planeta” [9]). Symbolem ulotności jest sam Urbain Martien – człowiek niezwykle sumienny, rzetelny, honorowy i bardzo rygorystycznie podchodzący do wszelkich zasad, nakazów czy zobowiązań, a przy tym naiwny i prostoduszny. Jest on wcieleniem błędnego rycerza przez to zdaje się reprezentować Europę arystokracji i królów z przełomu XIX i XX wieku, która bezpowrotnie odeszła.

Wypadkową tych wszystkich składowych jest interesująca książka, która z jednej strony unaocznia nam zawrotną szybkość przeobrażeń, jakim ulega otaczająca nas rzeczywistość, z drugiej zaś boleśnie uświadamia nam, że jako ludzie bardzo często mamy ogromne problemy z komunikowaniem się ze swoimi bliźnimi, nawet tymi najbliższymi. W przypadku rodziny nierzadko zadowalamy się poznaniem wyłącznie jednego aspektu życia jej członków i to tego nam najbliższego, tj. zdeterminowanego przez więzy krwi, ograniczającego się do odgrywania wyznaczonej przez społeczeństwo roli. Hertmans, dzięki dziadkowi, który obdarza pisarza swoimi dziennikami, wychodzi z tego przeklętego kręgu i spogląda na ojca swojej matki wzrokiem bezstronnego obserwatora – to zdystansowane spojrzenie, dość paradoksalnie, pozwala wyjaśnić niejedno zagadkowe zachowanie dziadka, jednocześnie podkreślając, że wiele innych sekretów pozostanie nierozwiązanych („(…) musiałem uczyć się żyć ze świadomością swojej niewiedzy [10]”). Ta bardzo emocjonalna, a zarazem starannie wyważona i delikatna lektura z pewnością zasługuje na uwagę – to piękna opowieść o poznawaniu własnej rodziny, a przez to i samego siebie, która jest także wstrząsającym antywojennym manifestem.

[1] Stefan Hertmans, Wojna i terpentyna, przeł. Alicja Oczko, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2015, s. 156
[2] Tamże, s. 203
[3] Tamże, s. 256
[4] Tamże, s. 213
[5] Tamże, s. 255
[6] Tamże, s. 319
[7] Tamże, s. 370
[8] Tamże, s. 413
[9] Tamże, s. 399
[10] Tamże, s. 382

Ludzkie życie to proces skończony – wraz z narodzinami wydany zostaje na nas wyrok, który można jedynie odroczyć, ale nasz kres jest nieuchronny. Świadomość przemijalności, efemeryczności, tego, że na świecie jesteśmy tylko przez kilka chwil, nie przychodzi jednak od razu – wiedzę na temat własnej śmiertelności zbieramy wraz z upływającym czasem, zaś najdobitniejszym...

więcej

mniej

Pokaż mimo to

Piękna książka. Cudowna opowieść o miłości ,szacunku wnuka do dziadka, dziadka do ojca i matki. Wstrząsające wspomnienia z okopów I wojny światowej. A wszystko to łączy uwielbienie do sztuki, malarstwa, fresków.

Piękna książka. Cudowna opowieść o miłości ,szacunku wnuka do dziadka, dziadka do ojca i matki. Wstrząsające wspomnienia z okopów I wojny światowej. A wszystko to łączy uwielbienie do sztuki, malarstwa, fresków.

Pokaż mimo to

Z twórczością Stefana Hertmansa, pisarza języka niderlandzkiego, spotkałam się w 2018 roku, kiedy to przeczytałam „Nawróconą”. Opinię to o tej powieści zakończyłam słowami: „Warto sięgnąć! Warto przeczytać! Jestem pod wielkim wrażeniem kunsztu Hertmansa i zapisuję „Wojnę i terpentynę” na listę „do przeczytania”. I proszę, nastał nowy rok, a „Wojna i terpentyna” otrzymała status „przeczytane w 2020”.


Jeśli ktoś chciałby pokusić się o porównanie wymienionych powieści, to niewiele będą miały ze sobą punktów stycznych. Jednak jednym z nich, bardzo ważnym, jest styl. Stefan Hertmans potrafi ubrać w słowa fakty historyczne z dodatkiem fikcyjnej, wysublimowanej otoczki, używając pięknego, literackiego języka. A to sprawia, że mamy poczucie obcowania z literaturą na wysokim poziomie.

"Czas staje się monotonnym trwaniem, trwanie zatraca swój kierunek, kierunek ustępuje miejsca bezruchowi i nudzie, nuda czyni obojętnym i ospałym, dni przeciekają nam przez palce."


Bohaterem powieści jest Urbain, starszy pan, który przed śmiercią w 1981 roku powierzył swojemu wnukowi zapisane przez niego dzienniki. Wnukiem jest Stefan Hertmans i to on obiecał dziadkowi, że „zrobi coś z tym materiałem”. „Wojna i terpentyna” jest świadectwem życia człowieka, który „miotał się między tożsamością wojskowego, którym był z konieczności, a artysty, którym chciał być.”


Obraz jaki wyłania się z kart powieści jest wielobarwny, jak paleta kolorów jakimi posługiwał się Urbain Martien. Wspomnienia mężczyzny zostały spisane w dwóch zeszytach.

"Miał siedemdziesiąt dwa lata, gdy zaczął zapisywać pierwszy zeszyt – widnieje w nim data 20 maja 1963 roku – może po to, żeby jednak móc komuś opowiedzieć co zdeformowało jego życie (…)"

W pierwszym opisuje życie przez I wojną światową. Mówi o czasie dorastania w biedzie, terminowania u różnych rzemieślników. Drugi zaś poświęcony jest okrutnemu okresowi wojny, gdzie na polach Flandrii walczył młody Urbain. Dziadek opisał również piękną miłość bez happy endu. To uczucie było tak pierwotne i mocne, że zostało z nim do końca.

Urbain pochodził z artystycznie uzdolnionej rodziny. Jego ojciec był malarzem, który odnawiał freski kościelne. Wielokrotnie towarzyszył mu przy pracy, co sprawiło, że narodziła się w nim chęć dorównania i zaimponowania ojcu.

"Nigdy nie namalował żadnej sceny wojennej. Nigdy nie przyszło mu do głowy, żeby narysować coś ze swoich wojennych wspomnień, a po portretach towarzyszy węglem, o których mówi w pamiętnikach, nie zachował się ani ślad w tym, co znalazłem po jego śmierci."


„Wojna i terpentyna” jest poruszająca. To zarówno obraz życia w danym okresie historii z całą społeczną i polityczną otoczką, jak również niemy dialog pomiędzy wnukiem a dziadkiem.

"Właściwie było w nim samym coś z człowieka średniowiecza, potomka ponadczasowej żołnierskości, rycerskości jak ta opisywana w opowieściach o Graalu."


Powieść Hetmansa posiada bardzo dużo walorów poznawczych, jednak najbardziej poruszyła mnie nić łącząca wnuka i dziadka. To ciągłe poszukiwanie pełnego obrazu dziadka, członka rodziny, bohatera dzieciństwa wzbudzało we mnie najwięcej emocji.

"Dopiero teraz, czytając jego wspomnienia, powoli zyskuję obraz jego młodości, przez co równie wiele wrażeń wyłania się raptem z mojej własnej pamięci, wychodzi na światło, nabiera znaczenia, sensu, barwy i zapachu."


„Wojna i terpentyna” to bardzo osobista, piękna i refleksyjna powieść. Serdecznie polecam!

www.naczytniku.com

Z twórczością Stefana Hertmansa, pisarza języka niderlandzkiego, spotkałam się w 2018 roku, kiedy to przeczytałam „Nawróconą”. Opinię to o tej powieści zakończyłam słowami: „Warto sięgnąć! Warto przeczytać! Jestem pod wielkim wrażeniem kunsztu Hertmansa i zapisuję „Wojnę i terpentynę” na listę „do przeczytania”. I proszę, nastał nowy rok, a „Wojna i terpentyna” otrzymała...

więcej

mniej

Pokaż mimo to

Już chyba pisałam, przy okazji recenzji innej książki, że gdyby opisać historię każdego człowieka, każdej rodziny, byłaby każda na swój sposób interesująca. Hertmans, posługując się pamiętnikiem dziadka, stworzył dzieło refleksyjne, dotykające czułych strun duszy. Pokazał tragizm wojny i... tragizm codzienności oraz piękno, zauważalne przez bystrego obserwatora w najbardziej nawet zaskakującej sytuacji. Życie jest cudem, tylko trzeba umieć się nim zachwycić.

Już chyba pisałam, przy okazji recenzji innej książki, że gdyby opisać historię każdego człowieka, każdej rodziny, byłaby każda na swój sposób interesująca. Hertmans, posługując się pamiętnikiem dziadka, stworzył dzieło refleksyjne, dotykające czułych strun duszy. Pokazał tragizm wojny i... tragizm codzienności oraz piękno, zauważalne przez bystrego obserwatora w...

więcej

mniej

Pokaż mimo to

Bardzo osobista i pięknie napisana książka. Wojna jest tylko częścią opowieści, którą snuje autor o swoim dziadku. Ta część jednak najbardziej zapada w pamięć. Dzięki zapiskom dziadka dostajemy relację z pierwszej ręki, prosto z okopów. Taka forma opowieści sprawia, że jeszcze lepiej możemy starać się zrozumieć i poznać warunki, jakie wówczas tam panowały. Wszechogarniająca śmierć, smród rozkładających się ciał, hałas karabinów maszynowych i granatów, setki wszędobylskich szczurów i zwyczajny ludzki strach - wszystko to zostało bardzo wyraziście przekazane czytelnikowi. Oprócz relacji wojenne dowiadujemy się jak wyglądało zwyczajne życie naszego bohatera przed i po wojnie i jak dużą rolę w jego życiu odgrywało malarstwo i niespełniona młodzieńcza miłość. Warto sięgnąć po tę pozycję m.in. dla tego, że traktuje o trochę u nas pomijanej w literaturze I wojnie światowej. Polecam.

Bardzo osobista i pięknie napisana książka. Wojna jest tylko częścią opowieści, którą snuje autor o swoim dziadku. Ta część jednak najbardziej zapada w pamięć. Dzięki zapiskom dziadka dostajemy relację z pierwszej ręki, prosto z okopów. Taka forma opowieści sprawia, że jeszcze lepiej możemy starać się zrozumieć i poznać warunki, jakie wówczas tam panowały. Wszechogarniająca...

więcej

mniej

Pokaż mimo to

Pięknie i przejmująco napisana historia o traumatycznych przeżyciach artysty, któremu ciężki los, a w szczególności okrutna wojna, odebrały młodość i drastycznie odcisnęły się na całym życiu. Efektem swoistej terapii, podjętej już w starszym wieku, były pamiętniki, które skłoniły jego wnuka do napisania tej książki.

Pięknie i przejmująco napisana historia o traumatycznych przeżyciach artysty, któremu ciężki los, a w szczególności okrutna wojna, odebrały młodość i drastycznie odcisnęły się na całym życiu. Efektem swoistej terapii, podjętej już w starszym wieku, były pamiętniki, które skłoniły jego wnuka do napisania tej książki.

Pokaż mimo to

5/10

5/10

Pokaż mimo to

Urzekające:) Wzruszająca opowieść o człowieku który przeżył wiele, niemniej nie zatracił wartości człowieka honoru. Losy weterana I Wojny Światowej opowiedziane przez wnuka, człowieka o podobnej wrażliwości i wartościach, które pozwoliły mu odnaleźć w swoim dziadku piękno wewnętrzne, a nam czytelnikom obraz i czas, tej jak wszystkie, okrutnej i bezcelowej wojny.

Urzekające:) Wzruszająca opowieść o człowieku który przeżył wiele, niemniej nie zatracił wartości człowieka honoru. Losy weterana I Wojny Światowej opowiedziane przez wnuka, człowieka o podobnej wrażliwości i wartościach, które pozwoliły mu odnaleźć w swoim dziadku piękno wewnętrzne, a nam czytelnikom obraz i czas, tej jak wszystkie, okrutnej i bezcelowej wojny.

Pokaż mimo to