Józef Piłsudski był postacią niewątpliwie wyrazistą oraz nietuzinkową. W sposób szczególny wyróżniał się na tle swojego otoczenia. Jego osoba stała się przedmiotem wielu rozważań historyków. Relacje o Piłsudskim pozostawili także pamiętnikarze oraz osoby, które go znały osobiście. Choć należy stwierdzić, że niewielu jego współpracowników pozostawiło cenne relacje. Do najbardziej znanych relacji należą „Strzępy meldunków” autorstwa Sławomira Sławoja Składkowskiego , które jednak w nikłym stopniu pozwalają dokonać swoistego wglądu w życie marszałka, co stanowi pewną lukę. Cenne wspomnienia spisał także jeden z najbliższych współpracowników Piłsudskiego- Bolesław Wieniawa Długoszowski, które doczekały się nowego wydania w ubiegłym roku. Byli jednak wśród współpracowników Komendanta inni, mniej znani ludzie, którzy spisując wspomnienia o marszałku w formie chociażby pamiętników wypełnili wcześniej wspomnianą lukę. Tym człowiekiem był Leon Wasilewski, którego Piłsudski bardzo cenił i szanował. Owocem znajomości Piłsudskiego z Leonem Wasilewskim było napisanie przez Wasilewskiego pamiętnika „Piłsudski jakim go znałem”.

Leon Wasilewski należał od lat 90 XIX wieku do przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej i jednocześnie do najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego. Wasilewski, jak sam wspominał w swoim pamiętniku, spotkał po raz pierwszy „Towarzysza Wiktora” w 1896 r. podczas pobytu w Petersburgu. Już od pierwszych stron daje się dostrzec ujmujące wrażenie jakie wywarł Piłsudski na Wasilewskim, choć wtedy jak sam wspominał nie wiedział, że przydomek „Towarzysz Wiktor” nosił właśnie Piłsudski. Od tego czasu aż do końca życia Piłsudskiego, Wasilewski był stale przy boku Józefa Piłsudskiego, znał go również nadzwyczaj dobrze od strony osobistej, podobnie jak niektórych członków jego rodziny np. pierwszą żonę Piłsudskiego, Marię Juszkiewiczową, drugą żonę Aleksandrę Szczerbińską oraz jego córki. Niewielu ludzi z otoczenia późniejszego marszałka miało tak silny z nim kontakt jak Wasilewski. Leon Wasilewski nie jest dzisiaj jednak postacią zbyt dobrze znaną, jego nazwisko natomiast kojarzy się bezsprzecznie z jego najmłodszą córką Wandą Wasilewską. Wasilewski był także jedną z tych osób, które cieszyły się ogromnym szacunkiem, nawet ze strony innych środowisk politycznych, a także specjalistą w dziedzinie stosunków narodowościowych, o czym napisał kilkadziesiąt artykułów i broszur, uzasadniając w nich swoje racje.

Wasilewski w latach poprzedzających wybuch I wojny światowej zajmował się działalnością polityczną Polskiej Partii Socjalistycznej, był jednym z redaktorów czasopisma „Robotnik”, a także zajmował się wydawaniem prasy socjalistycznej m.in. czasopisma „Przedświt”. Po rozłamie w PPS w listopadzie 1906 r. Wasilewski znalazł się u boku Józefa Piłsudskiego w PPS- Frakcji Rewolucyjnej, natomiast w czasie I wojny światowej działał w Polskiej Organizacji Wojskowej, nie służył jednak w legionach, gdyż jak sam później wspominał w swoim pamiętniku służba wojskowa nigdy specjalnie nie była przedmiotem jego zainteresowań.

Po odzyskaniu niepodległości, Wasilewski został rządzie Jędrzeja Moraczewskiego, ministrem spraw zagranicznych. Został również jednym z delegatów, wysłanym przez Piłsudskiego na kongres pokojowy w Wersalu, gdzie przede wszystkim reprezentował i podzielał stanowisko Polski jak i również stanowisko naczelnika państwa. Jako jeden z najwytrawniejszych dyplomatów, Piłsudski miał do niego w tych sprawach ogromne zaufanie. W latach 1920-1921 brał także bezpośredni udział w negocjacjach toczących się w Rydze, które miały doprowadzić do zawarcia pokoju z bolszewikami.

Po odsunięciu się marszałka od spraw państwowych, Wasilewski również odszedł ze służby państwowej poświęcając się pracy w archiwum oraz Instytucie Badań Najnowszej Historii Polski, sporadycznie powrócił do służby państwowej w 1926 r., kiedy objął funkcję przewodniczącego delegacji polskiej do Mieszanej Komisji Granicznej polsko-rumuńskiej. Następnie po 1928 r. zajmował się opracowywaniem korespondencji oraz pism Józefa Piłsudskiego.

Znamienne jest również to, iż Wasilewski na końcu swojej relacji umieścił datę 19 maja 1935 r. Data ta, jak wiemy jest nieprzypadkowa, gdyż tydzień wcześniej zmarł główny bohater pamiętnika, a zatem Piłsudski. Data ta mogła wiązać się również z tym, iż Wasilewski jak sam wspominał, ostatni raz widział się z Piłsudskim osobiście tuż przed przewrotem majowym w 1926 r., w wydarzeniach związanych z samym przewrotem, jak również z okresu rządów sanacyjnych nie brał udziału, poprowadził swoją relację szczegółowo do roku 1926 r., natomiast okres późniejszy opisał zaledwie w kilku zdaniach.

„Piłsudski jakim go znałem”- pamiętnik autorstwa Leona Wasilewskiego został podzielony na cztery rozdziały, które mają podobną objętość. Rozdziały nawiązują do poszczególnych okresów działalności Józefa Piłsudskiego i zaprezentowane zostały w porządku chronologicznym.

Pierwszy rozdział zatytułowany Towarzysz „Wiktor” jest związany z działalnością Piłsudskiego w PPS. Wasilewski opisuje w sposób niezwykle szczegółowy okoliczności w jakich poznał Józefa Piłsudskiego, jego pracę w czasopiśmie „Robotnik”, aresztowanie „Towarzysza Wiktora” i jego ucieczkę z więzienia. Zwraca uwagę na charakter Piłsudskiego oraz działania jakie podjął sam autor pamiętnika, aby przekonać do siebie „Towarzysza Wiktora”. Istotną część rozdziału pierwszego stanowią również wspólne poglądy Józefa Piłsudskiego i Leona Wasilewskiego, które kształtowały się przede wszystkim w toku wysyłanych do siebie listów oraz częstego kontaktu osobistego. Treść tych listów Wasilewski dodatkowo przytacza w całości w swoim pamiętniku, co może stanowić dla historyka dodatkową wartość badawczą i merytoryczną. Należy również podkreślić, że poglądy Piłsudskiego związane ze sprawami narodowościowymi, widoczne w tychże listach staną się w przyszłości podstawą dla sformułowania przez niego koncepcji federacyjnej.

Rozdział drugi „Ziuk”, skupia się na działalności Piłsudskiego w PPS, a następnie w PPS- Frakcji rewolucyjnej. Należy również podkreślić, że Leon Wasilewski, jak sam zresztą wspominał w swoim pamiętniku miał przywilej nazywania Józefa Piłsudskiego „Ziukiem”, a także zwracania się do niego na „ty”, co zarezerwowane było tylko dla niewielkiego grona współpracowników późniejszego marszałka. Rozdział ten opisuje również w sposób szczegółowy kontakty Wasilewskiego z Piłsudskim. Częstsze kontakty Wasilewskiego z Piłsudskim były spowodowane tym, że Wasilewski mieszkający wcześniej w Londynie na stałe przeprowadził się do Krakowa. W rozdziale nie brakuje odniesień do zdrowia towarzysza „Ziuka” i jego kontaktów z żoną Marią. Znaczna część poświęcona jest także walce członków partii PPS, tzw. „starych” z „młodymi”, co doprowadziło w konsekwencji do podziału PPS, a dwa ugrupowania- PPS Frakcję Rewolucyjną oraz PPS- Lewicę. Rozdział zawiera również kilka listów, które wysłał Piłsudski do Leona Wasilewskiego.

Rozdział trzeci „Komendant”, dotyczy działalności Piłsudskiego w czasie I wojny światowej, organizowania legionów oraz uczestnictwa komendanta w najważniejszych bitwach i potyczkach tej wojny. W rozdziale nie zabrakło również wspomnienia o jego własnych działaniach w tym okresie, takich jak prowadzenie działalność propagandowej, tworzenie oddziałów POW, działalność w strukturach Naczelnego Komitetu Narodowego, czy też w różnego rodzaju drukarniach. Pomimo, że w okresie tym kontakty Wasilewskiego z Piłsudskim nie były, aż tak częste jak przed I wojną światową, to należy zaznaczyć, że Piłsudski w dalszym ciągu bardzo cenił Wasilewskiego. Może o tym świadczyć to, że Wasilewski wchodził wówczas w skład Konwentu Organizacji A, będącego partyjnym kierownictwem ruchu niepodległościowego. Ostatnie strony rozdziału trzeciego poświęcone są wydarzeniom pierwszych miesięcy odrodzonej Polski.

Rozdział czwarty „Naczelnik państwa”, w całości Wasilewski przeznaczył na opis działalności Piłsudskiego, kiedy stał on na czele państwa polskiego. Wasilewski w sposób barwny wspomina również o swojej roli- członka delegacji udającej się na Konferencję Pokojową do Paryża. Niewątpliwą zaletą jest również podobnie jak w rozdziale pierwszym i drugim znaczna ilość listów, które pisali do siebie Wasilewski i Piłsudski. Zostały one w całości przytoczone na kartach pamiętnika. Wasilewski niemalże, aż do 1926 r. pełnił aktywną rolę w polityce m.in. jako minister spraw zagranicznych, przez co znał jej realia i był dobrze zorientowany w sprawach państwowych. Warte uwagi są również autentyczne zapisy rozmów jakie prowadził Wasilewski z Piłsudskim również umieszczone na kartach pamiętnika.

Pamiętnik Leona Wasilewskiego „Piłsudski jakim go znałem” jest niewątpliwie cennym źródłem historycznym. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, iż jest to pamiętnik który spośród wszystkich innych pamiętników poświęconych Józefowi Piłsudskiego, najlepiej oddaje złożoność jego charakteru, a także osobiste poglądy marszałka. Pamiętnik jest niezwykle przydatny dla badań historycznych przede wszystkim dlatego, że jego autor wykorzystał wiele źródeł, wśród których większą część stanowią, wspomniane już wcześniej listy. To właśnie w nich dostrzec można złożoność osobowości Piłsudskiego, stosunek do spraw narodowościowych, sposób prowadzenia przez niego polityki zagranicznej i wewnętrznej, a także sposób działania organizacji niepodległościowych, na czele których stał Piłsudski. Zaletą pamiętnika jest także jego obiektywizm, choć należy stwierdzić że autor z całą pewnością broni Józefa Piłsudskiego i rzadko wytyka mu błędy. Badając życie Józefa Piłsudskiego i jego działalność polityczną, każdy historyk powinien więc wziąć to pod uwagę.

Pamiętnik Leona Wasilewskiego wnosi wiele szczegółów do biografii Józefa Piłsudskiego, których nie znajdziemy w dokumentach i wspomnieniach osób, które znały Józefa Piłsudskiego. Niniejsze wydanie pamiętnika z 2013 r. stanowi pierwszy tom serii wydawniczej pt. „100 lecie niepodległości. Wspomnienia i pamiętniki”. Pamiętnik został opatrzony w liczący blisko 100 stron wstęp przygotowany przez profesora z Uniwersytetu Warszawskiego i pomysłodawcy całej serii Andrzeja Friszke. Pozwoli to czytelnikowi lepiej poczuć tamtejszą rzeczywistość historyczną, a historykowi w sposób właściwy uchwycić kontekst epoki. Z całą pewnością można stwierdzić, że pamiętnik ten pozostawia po sobie trwałą wartość historyczną.

Józef Piłsudski był postacią niewątpliwie wyrazistą oraz nietuzinkową. W sposób szczególny wyróżniał się na tle swojego otoczenia. Jego osoba stała się przedmiotem wielu rozważań historyków. Relacje o Piłsudskim pozostawili także pamiętnikarze oraz osoby, które go znały osobiście. Choć należy stwierdzić, że niewielu jego współpracowników pozostawiło cenne relacje. Do...