Przedwojenna żydowska Warszawa : najpiękniejsze fotografie

Czy możliwy jest spacer ulicami miasta, którego już nie ma? Wtopienie się w gwarny, wielojęzyczny tłum, gdzie słychać nawoływania przekupek i śmiech dzieci? Gdzie obok wyniosłych kamienic wstydliwie chowają się murszejące mury podejrzanych spelun, słychać nawoływania po rosyjsku, niemiecku, polsku, w jidysz. Gdzie mieszają się zapachy przypraw, cebuli, świeżej macy. Graniczna, Nalewki, Wielka, Próżna… To tu przed wojną mieszkali warszawscy Żydzi, nim zniknęli jak mityczna Atlantyda, jak to trafnie określił we wstępie Jarosław Zieliński. Dziś, za sprawą starych fotografii, zabiera czytelników w nostalgiczną podróż w czasie do gwarnego świata północno-zachodniej Warszawy.

Krótkie, acz precyzyjne informacje pod zdjęciami prowadzą nas ulicami żydowskiej dzielnicy. Przybliżają czytelnikowi historię kamienic, ciekawostki związane nie tylko z architekturą, również z historią i życiem kulturalnym. Uderza kontrast między tętniącym życiem miastem, a zatrzymaną w bezruchu chwilą pochwyconą w kadr. Mężczyzna niesie paczkę obwiązaną sznurkiem, wskazówki zegara zatrzymały się w pół drogi, młoda kobieta z dzieckiem obserwuje z balkonu tłum na chodniku. Czyjaś ręka zastygła w pozdrowieniu. Są jak okruchy bezwonne, bezdźwięczne, żeby ożywić świat ze zdjęć trzeba użyć wyobraźni. A ta zaczyna pracować na zwiększonych obrotach już po kilku stronach, dopowiadając historie urwane w połowie, uzupełniając fragmenty schowane gdzieś za kadrem. Odkrywając je strona po stronie czytelnik nie potrzebuje rozbudowanych opisów, słowa wydają się zbędnym dodatkiem. Album jest dwujęzyczny, ale dla wyobraźni nie ma to większego znaczenia.

Na niektórych zdjęciach sylwetki przechodniów są rozmazane, kontury nieostre. Jakby fotograf uchwycił zupełnie przypadkowo zjawy - ducha przedwojennej żydowskiej Warszawy. Fotografie amatorskie i profesjonalne, stare, pożółkłe, naderwane, poplamione, będące subiektywnym wyborem autora, są jednym z niewielu zachowanych łączników z przeszłością. Może dlatego ogląda się je ze wzruszeniem zatrzymując na chwilę, by przeczytać napis na szyldzie i przyjrzeć szczegółom. Za sprawą tego albumu dawno zamknięty rozdział historii otwiera się na nowo. A przecież Żydzi przed wojną byli nieodłącznie wpisani w polski krajobraz. Nie przypuszczali, że tak szybko z tego krajobrazu zostaną wymazani. Znikły synagogi pokreślone paskami tałesów zamienione na budynki użyteczności publicznej. Żydzi stali się w Polsce równie egzotyczni, co kwiat paproci. Sprowadzeni do roli czarnego kota, przyczyny wszelkiego zła, jarmarcznego obrazka ze starcem liczącym monety, pejsatej figurki.

Obok albumu „I ciągle widzę ich twarze” to następna pozycja, w której pierwszoplanową rolę odgrywa obraz. Posiada o wiele większą siłę rażenia niż tekst, upominając się o odrobinę uwagi. Ważny w kontekście tolerancji, ale i odkrywania na nowo historii. Prezentowane fotografie nie są wstrząsające, raczej nostalgiczne – językiem obrazów mówią o przemijaniu. Uważnym odbiorcą tej książki będzie każdy, kogo interesuje przeszłość, kto lubi wędrować po zakamarkach pamięci szukając śladów dawnego życia. Może komuś przyjdzie na myśl porównać obecną topografię Warszawy z przedwojenną?

Polin znaczy Polska albo tutaj spocznij. Przez wieki nasz kraj był gościnny dla Żydów, dopóki nie zmiótł ich reżim. Zebrane w albumie i ocalone od zapomnienia fotografie stały się dla nieistniejącej społeczności nowym domem. Gołda Tencer nazwała sprawiedliwymi nie tylko tych co ratują ludzkie życie, na to miano zasługują też ci co ratują pamięć*. Jarosław Zieliński uchronił przed zapomnieniem całkiem spory i niezwykły fragment Warszawy.

Magdalena Świtała

* Cytat z przemówienia otwierającego wystawę "I ciągle widzę ich twarze".