„Paradoks o autorze” to efekt przenikania się nieskrępowanej wyobraźni i budzącej zazdrość znajomości literatury Jana Gondowicza, autora książki. Efekt olśniewający swoją erudycją i zarazem onieśmielający czytelnika stawianym wobec niego wymaganiom. Znajomość literackiego kanonu będzie atutem; otwartość na to, co pozostało na jego marginesie - konieczna.

W swoim najnowszym zbiorze szkiców Gondowicz wierny jest poczynionemu uprzednio ( w zbiorze felietonów „Pan tu nie stał”) wyznaniu, iż dużo lepiej być całe życie prawdziwym czytelnikiem, niż prawdziwym pisarzem. I jak przystało na prawdziwego czytelnika, oddaje się lekturze bez reszty. Powraca do znanych książek, by wydobyć na światło dzienne nieznane wątki z życia ich autorów – wspomina o okrutnym szoku, jaki naznaczył młodość Flauberta i doprowadził do powstania nowej techniki literackiej zastosowanej w „Pani Bovary”. Zastanawia się czy do powstaniu Kafkowskiej „Kolonii karnej” przyczyniła się pewna nieukończona rosyjska powieść i z ilu innych książek ulepił swoją magiczną „Wyspę Skarbów” Stevenson. Jak duchy wywołuje anonimowych pisarzy - Zygmunta Krzyżanowskiego, którego twórczość w Polsce prawie nieznana, zdobywa obecnie popularność w Rosji.

Dobór prezentowanych postaci nie jest przypadkowy, bo Gondowicz drąży z pasją w życiorysach tych, którzy wyobraźnię umieli wcielić w swoją codzienność. Obracając się w kręgu literatury i życia, podąża tropem „autora”. Bada jego inspiracje i lektury, przyglądając się biografii, wyłuskuje z niej decydujące przyjaźnie, spotkania, podróże. Przywołuje twórczość Witkacego, Schulza, Kafki. Przypomina przedstawicieli rosyjskiej awangardy - literacki ruch oberiutów z Danielem Charmsem na czele, o których pisze, iż trudno o plejadę większych cudaków, zdrowo kopniętych, opóźnionych w rozwoju intelektualnym, rozzuchwalonych kompletną wolnością eksperymentu, zdemoralizowanych działaniem w próżni. Wspomina wyprzedzającego swoją epokę Kazimierza Malewicza, który „swoim Białym Kwadratem zamknął w ramie Absolut”. Wymieniani twórcy to przedstawiciele literackiej awangardy, negujący oficjalne reguły sztuki, zaburzający dotychczasowe sposoby jej odbioru i interpretacji. To artyści działający w odosobnieniu, na obrzeżach kanonu.

Przy okazji stosowanej przez siebie archeologii wyobraźni - metody bliskiej naukowym poczynaniom Gillesa Deleuze’a i Félixa Guattariego – Gondowicz roztacza przed oczami czytelnika własną wizję ulubionej literatury. To literatura genialna, w której przetworzona przez fantazję autora rzeczywistość odsłania nowe wymiary i nowe znaczenia. To literatura, która odkrywa tajniki geniuszu własnego twórcy i bezlitośnie potwierdza fakt, że jakkolwiek wyobraźnia dostępna jest każdemu, tylko niektórzy potrafią wykorzystać ją do tworzenia dział wykraczających poza swoją epokę i czas.

Pocieszeniem może być myśl, iż geniusz nie rodzi się w samotności. Z tego co pisze Gondowicz, źródłem twórczej inspiracji jest zarówno sztuka, jak i rozmaite aspekty społecznych interakcji i relacji międzyludzkich. Sztuką jest zaaranżować z użyciem bliźnich własną psychiczna implozję, która przeprowadzi, niczym przez zero, na drugą, upragniona stronę. Najlepiej oddają to rozdziały o Witkacym - opisana relacja pisarza z ojcem, wpływ jego malarstwa na twórczość syna, towarzyskie prowokacje Witkacego, przywodzące na myśl bohatera jego własnej książki – Bunga – Wielkiego Aranżera i Zdobywcy Życia. A także znajomość z Bronisławem Malinowskim, ich wspólna wyprawa do Australii i płynąca stamtąd inspiracja antropologicznym rytuałem, która w wydaniu Witkacego zaowocowała nową wizją teatru.

Ta skrupulatna analiza urzeka efektownymi odkryciami z zakresu historii literatury, przede wszystkim zaś otwartością badacza. Bo Gondowicz w swoich badaniach kieruje się ciekawością, korzysta z przypadku, śmiało podąża za własną intuicją, domniemywa - innymi słowy posługuje się tytułowym paradoksem. Publicysta ukazując twórcze zmagania wyobraźni pisarzy, sam uprawia ćwiczenia z wyobraźni własnej i czytelnika. Polecam wziąć w nich udział.

Magda Czopek

Cytat za: „Paradoks o autorze” Jan Gondowicz, Korporacja Ha!art, 2011.