Otóż kilka tygodni temu świat obiegła informacja  że naukowcy odkryli w chmurach otaczających Wenus silnie trujący gaz – fosfinę (lub fosfan). Powstaje on w procesie beztlenowego rozkładu mikroorganizmów i, podobnie jak metan, jest uznawany za gaz świadczący o istnieniu życia na danej planecie. Jedna z teorii mówi, że życie na Wenus mogło mieć swój początek na Ziemi. Do przelatujących nieopodal naszego globu asteroid mogły przyczepiać się mikroorganizmy i w ten sposób osadzone na kawałkach skał, dotrzeć aż do Wenus (a kto wie, czy nie jeszcze dalej). Może więc jest nam do tej planety bliżej niż do Marsa, z którym najczęściej wiążemy nadzieję na odkrycie żywych organizmów?

Poszukiwania życia w kosmosie, problematyka kontaktu z obcą cywilizacją oraz trudności, jakie niesie za sobą próba nawiązania relacji z innymi bytami od zawsze rozbudzały wyobraźnię pisarzy science fiction i były jednym z fundamentów, na których ufundowano potężny gmach literatury fantastycznonaukowej. Przy okazji poszukiwań na Wenus chciałbym przedstawić kilka literackich spojrzeń na motyw pierwszego kontaktu z obcym życiem.

Kosmici - agresorzy

Robert Heinlein we „Władcach marionetek” przyjął fundamentalne w świecie science fiction założenie, które mówi, że jeśli gdzieś we wszechświecie istnieją kosmici, to ich jedynym pragnieniem jest podbój naszej planety i wyniszczenie gatunku ludzkiego. W powieści kosmici lądują w Stanach Zjednoczonych (które z perspektywy kosmosu muszą wydawać się najsmakowitszym kąskiem na naszej planecie, bo regularnie zbierają cięgi od obcych tak w literaturze, jak i w filmie) i błyskawicznie zdobywają kontrolę nad ludźmi. Mają postać dużych robaków, które przylepiają się do pleców i niczym pasożyt zaczynają ze swego nosiciela czerpać drogocenną energię, przy tym przejmując całkowitą kontrolę nad jego ciałem. Jaka jest na to rada? Zupełnie pragmatyczna: wszyscy rozbieramy się do rosołu i od tej pory strój Adama (bądź Ewy) jest jedynym obowiązującym, ponieważ pod ubraniem obcy robak może się zbyt łatwo ukryć.

Podobnie do kwestii pierwszego kontaktu podszedł choćby Jack Finney w klasycznej „Inwazji porywaczy ciał”. Tu również kosmici atakują nieszczęsnych mieszkańców Stanów Zjednoczonych i przejmują nad nimi władzę. Efekt jest podobny co u Heinleina, tylko metoda inna. U Finneya obcy zsyłają na Ziemię kokony, z któych wykluwają się osobniki bliźniaczo podobne do ludzi i ich „zastępują”. Z wyglądu wprawdzie są nie do odróżnienia od oryginałów, za to różni charakterem. Pomysł był później eksplorowany na wszelkie możliwe sposoby przez filmowców, żeby wspomnieć choćby „Oni żyją” Johna Carpentera czy „Impostor. Test na człowieczeństwo” na motywach opowiadania Philipa K. Dicka. 

Heinlein i Finney próbowali zachować pozory naszej wszechmocności w starciu z kosmicznym najeźdźcą, a przynajmniej dali nam szansę na obronę, zupełnie za to nie patyczkował się z Ziemianami H.G. Wells. W absolutnym klasyku, czyli „Wojnie światów”, stanowiącej jedną z najpotężniejszych inspiracji popkulturowych dla przyszłych literatów i filmowców, opisał inwazję prosto i dosadnie. Kosmici przybywają na Ziemię i obracają ją w perzynę: sprawnie, metodycznie i błyskawicznie. Ludzkość wytacza naprzeciw nim cały swój arsenał, ale jest całkowicie bezradna - na Marsjan nie ma żadnego sposobu. I gdy się wydaje, że nasz gatunek i wszelkie po nim wspomnienie muszą niechybnie zginąć, nadchodzi ratunek. Od kogo? Ha, kto nie czytał, niech lepiej nadrobi zaległości, bo Wellsa wstyd nie znać, nawet jeśli czytany dziś nieco trąci myszką. W czytelny sposób Wellsowi oddali hołd choćby twórcy filmu „Marsjanie atakują” opowiadającego w zupełnie zwariowany sposób o ataku na naszą planetę. I tam również agresorów spotkał przykry koniec za sprawą nieoczekiwanego zbiegu okoliczności.

Perfidni i brutalni

Inwazja może odbyć się w jeszcze dziwaczniejszy sposób, zdarzało się bowiem i tak, że kosmici wykorzystywali sposób na „niepokalane poczęcie”. Tak przynajmniej widział to John Wyndham, autor „Kukułczych jaj z Midwich” (które stały się kanwą dla filmowego horroru „Wioska przeklętych”). Pewnego dnia cała populacja maleńkiej mieściny w Stanach Zjednoczonych zapada w głęboki sen, z którego nie może się wybudzić. Fenomen bezskutecznie próbuje wyjaśnić wojsko, ale niestety przynosi to tylko kolejne ofiary. Nagle ludzie niespodziewanie się budzą i życie pozornie wraca na dawne tory. Do czasu, gdy okazuje się, że wszystkie kobiety w wiosce (nawet staruszki i dziewczynki) są w ciąży. Po dziewięciu miesiącach dochodzi do grupowego rozwiązania, w wyniku którego rodzą się dzieci o dziwnie jasnych włosach. Z wiekiem zdradzają one coraz bardziej brutalne zamiary wobec otaczającej je społeczności. Mamy tu do czynienia z wyjątkową perfidią kosmitów, którzy nie przejmują kontroli nad Ziemianami, lecz niejako rodzą się już jako istoty ludzkie. Ich cel pozostaje jednak nieodmienny: uzyskać pełną dominację nad gatunkiem homo sapiens.

Gdyby stworzyć ranking najbrutalniejszych, najgroźniejszych, najpodstępniejszych i najbardziej niszczycielskich kosmicznych stworzeń, na pierwszym miejscu postawiłbym ex aequo filmowego Obcego oraz literackie Coś stworzone przez Johna W. Campbella w roku 1938 (tego pierwszego korporacja Weyland-Yutani nie bez przyczyny określiła „perfekcyjnym organizmem” i jego ochronie nadała najwyższy priorytet). W wypadku tych istot nie ma miejsca na żadne sentymenty. Ich siła wydaje się całkowicie nieokiełznana, motywy zagadkowe, a skłonność do agresji wręcz niewyobrażalna. Kiedy w opowiadaniu Campbella naukowcy wydobywają skuty antarktycznym lodem statek nieznanego pochodzenia oraz zamrożoną istotę, nie przeczuwają niebezpieczeństwa. Sądzą, że organizm będzie tak samo martwy jak syberyjskie mamuty. Zupełnie beztrosko postanawiają go rozmrozić i poddać wiwisekcji. Równie dobrze mogliby otworzyć legendarną puszkę Pandory. Obcy jest żywy i potrafi kopiować wygląd innych istot. Jego moc jest tak ogromna, że gdyby nie wypadek na skutej lodem Antarktydzie, prawdopodobnie w krótkim czasie zniszczyłby życie na całej Ziemi – przynajmniej do takiego wniosku dochodzą uratowani z rzezi badacze.

Campbell jako pisarz nie zdobył wielkiej popularności, zasłużył się bardziej jako wydawca, ale jego pomysł zainspirował Johna Carpentera do nakręcenia w 1982 roku jednego z najlepszych horrorów w dziejach kina, o tym samym tytule.

W poszukiwaniu sygnałów z kosmosu

Urodzony w Chinach Liu Cixin odświeżył w wyróżnionym Nagrodą Hugo za najlepszą powieść „Problemie trzech ciał” koncept dawno temu rozwijany przez Carla Sagana w jego sztandarowym „Kontakcie” (na podstawie którego powstał film z Jodie Foster w roli głównej) oraz Jamesa E. Gunna (autora między innymi świetnej kilkutomowej antologii „Droga do science fiction”) w „Słuchaczach”. Według tego pomysłu ludzkość jest w stanie nawiązać kontakt z inną cywilizacją bez ruszania się ze swojej planety. Aby tego dokonać, należy nasłuchiwać sygnałów, fal, które krążą w przestrzeni międzygwiezdnej – a nuż trafi się pośród nich jakiś komunikat wysłany w sposób świadomy i celowy. Dopóki rozwijane są jedynie plany naszej ewentualnej wyprawy na najbliższą planetę, taki pomysł wydaje się sensowny, choć nawet on niesie za sobą poważne koszty – wszak NASA i inne organizacje zajmujące się penetracją kosmosu muszą utrzymywać monstrualnie drogą aparaturę i sztaby ludzi do jej obsługi. A jakie są tego efekty? Jak wszyscy wiedzą, na razie marne, choć Sagan dał nam nadzieję, że wytrwała praca przyniesie kołacze. W tym miejscu warto znów dla przestrogi przypomnieć filmowego „Obcego” i tajemniczy sygnał SOS odebrany przez załogę kosmicznego statku – kto oglądał film wyreżyserowany przez Ridleya Scotta, ten wie, że sygnał radiowy może nieść za sobą śmiertelne niebezpieczeństwo. Tak właśnie jest u Liu Cixina – odebrany przez ziemską aparaturę przekaz sugeruje, że na Ziemię planuje przybyć obca cywilizacja. Co szczególnie ciekawe potrafi ona, choć oddalona fizycznie, całkiem sprawnie manipulować naszymi umysłami. Przysyła nam mianowicie grę komputerową, która zdobywa ogromną popularność, a w rzeczywistości jest tylko celowym komunikatem, mającym ułatwić przejęcie nad nami kontroli.

Terraformacja, kolonizacja czy jednak wracamy do domu?

Chyba najczęściej podbijanym przez nas fantastycznonaukowym lądem był Mars, stamtąd też często nadchodziło zagrożenie. Do sprawy podboju sąsiada Ziemi wyjątkowo kompleksowo podszedł Ray Bradbury, przewidując najrozmaitsze zagrożenia i wynikające z nich reperkusje dla naszej rasy. W „Kronikach marsjańskich” ludzkość błyskawicznie decyduje się osiedlić na nowej planecie, gdyż Ziemia coraz mniej nadaje się do życia. Tu Bradbury nie należy do wyjątków: fantastyka naukowa nieodmiennie twierdzi, że ludzkość jest w trybie kolizyjnym z własnym domem, czyli zagłada naszej planety jest nieuchronna. Pozostaje nam szukać innych miejsc do zniszczenia… to znaczy do zamieszkania. Wyruszamy zatem na Marsa, ale Bradbury szykuje dla nas masę niespodzianek. Mamy tu Marsjan przyjacielskich, przepełnionych empatią lub wręcz miłością do ludzi, jak również wrogich, podstępnie żerujących na naszych słabościach. Czasem obcy ukrywają przed nami swoje istnienie, to znów stają się ofiarami naszej chciwości. Jedno z najciekawszych pytań postawionych przez Bradbury'ego dotyczy definicji człowieka i Marsjanina – co odróżnia jednego od drugiego i z czego wynikają te różnice? Czy człowiek może stać się obcym? W jaki sposób to się dzieje? Na jakich płaszczyznach możliwe jest wzajemne poznanie i czy mamy w ogóle szansę się wzajemnie zrozumieć?

Nie pokusił się o oryginalność Philip K. Dick w „Marsjańskim poślizgu w czasie”. Inwazja na Czerwoną Planetę przebiega u niego podobnie jak podbicie Ameryki Południowej przez hiszpańskich konkwistadorów. Ludzkość przejmuje całkowitą kontrolę nad planetą (i oczywiście nad jej zasobami), a Marborygenów spycha na margines społeczeństwa lub w najlepszym razie mianuje poddanymi zmuszonymi do wykonywania rozkazów. Koncept podboju Marsa wciąż jest żywy, ale ostatnia ważna książka mierząca się z tematem, czyli „Marsjanin” Andy'ego Weira, nie pozostawia nam nadziei – nic tam nie ma! A tytułowym tambylcem jest całkowicie ludzki kosmonauta, który w wyniku splotu nieszczęśliwych okoliczności nie zdołał się ewakuować z powierzchni Czerwonej Planety wraz z resztą misji.

Próby zrozumienia niezrozumiałego

Najwybitniejszy polski fantasta, Stanisław Lem, nader często wracał do motywu pierwszego kontaktu, ale za każdym razem rozwiązywał go nieco inaczej. W „Edenie” ludzie nawiązują kontakt z obcą, rozumną cywilizacją, zbudowaną wszak na odmiennych i mało zrozumiałych dla nas fundamentach. W „Fiasku” skutek spotkania jest zasugerowany już w tytule. Natomiast w „Solarisie” dochodzi do kontaktu, lecz konfrontacja z tworem całkowicie wymykającym się ludzkiemu rozumieniu okazuje się dla nas zbyt dużym wyzwaniem.

Obcym w „Solarisie” nie jest istota humanoidalna czy jakakolwiek inna, lecz planeta pokryta w całości oceanem (czy może raczej metamorficzną plazmą) i to oceanem w jakiś sposób myślącym, a właściwie posiadającym umiejętność wpływania na sposób myślenia innych istot żywych. Czy możemy go nazwać żywym tworem czy to tylko zbiór reakcji chemiczno-fizycznych, których natury nie potrafimy objąć rozumem? Lem nie daje prostych odpowiedzi, zmusza czytelnika, jak zwykle zresztą, do rozważań nad istotą człowieczeństwa, naszym miejscem i znaczeniem w pustce wszechświata. W literaturze fantastyczno-naukowej koncept żywej planety-oceanu jest wyjątkowy i trudno byłoby znaleźć autora, który poważyłby się zbudować równie śmiałą koncepcję.

Peter Watts, z wykształcenia biolog morski, zaproponował w „Ślepowidzeniu” jedną z najśmielszych wizji spotkania istoty ludzkiej z czymś całkowicie obcym, wymykającym się próbom racjonalnych definicji. Podobnie jak u Lema mamy tu próbę zmierzenia się z tworami o tak odmiennej od ludzkiej strukturze, że nie tylko niemożliwa jest jakakolwiek forma porozumienia, ale trudny jest sam kontakt między cywilizacjami. Watts i Lem są podobni w jeszcze jednym aspekcie: zgodnie twierdzą, że aby poznać, zrozumieć czy choćby nawiązać kontakt z bytami różnymi od nas, musielibyśmy przestać być ludźmi, bo w naszych aparatach pojęciowych zwyczajnie zabraknie miejsca do zdefiniowania tego, z czym się mierzymy. Większość pisarzy science fiction obdarzała obce istoty zrozumiałymi dla nas cechami: agresją, ogromną siłą, wyjątkową inteligencją i tak dalej, przez co kosmici jawili nam się jako nieco dziwaczni, ale jednak możliwi do objęcia naszym prostym rozumem. W „Ślepowidzeniu” ludzka załoga statku kosmicznego mierzy się jednak ze zjawiskami, do nazwania których brakuje słów w naszych słownikach. Już opisanie obcego statku (o ile to w ogóle statek!) nastręcza dzielnym kosmonautom ogromnych problemów:

A dalej jest jeszcze gorzej, bo odkryte wewnątrz tej dziwnej struktury życie tylko z pozoru przypomina nasze. Po dogłębnym badaniu okazuje się, że istota ochrzczona roboczo „wężydłem” okazuje się

Co więcej wężydła, choć z pozoru podobne trochę do niektórych zwierząt zamieszkujących głębiny ziemskich oceanów (tu dało o sobie znać wykształcenie Wattsa), nie posiadają genów, a ich metabolizm przypomina procesy zachodzące u znanych nam jednokomórkowców. Autor mnoży pytania, czerpiąc z rozmaitych koncepcji naukowych, nie sugeruje łatwych odpowiedzi, a dodatkowo stwierdza, że „życie się stopniuje – że rozróżnienie między układami żywymi i nieżywymi zawsze było wątpliwe”. Być może więc kiedy wreszcie spotkamy obcych, nawet nie zrozumiemy, że są to istoty żywe.

Gwiazdozbiory pomysłów

Literackich pomysłów na przedstawienie pierwszego kontaktu było oczywiście znacznie więcej. W samych tylko opowiadaniach Philipa K. Dicka znaleźlibyśmy multum rozwiązań: są tam obcy przejmujący kontrolę nad ludźmi, nieznane planety zamieszkałe przez byty i zjawiska stanowiące dla ludzi śmiertelne zagrożenie czy artefakty sugerujące, że Ziemia wcale nie była pierwszą planetą zasiedloną przez ludzkość. A może by tak wezwać obcą cywilizację na pomoc ludziom na Ziemi? Taki pomysł pojawił się w „Naszych przyjaciołach z Froliksa 8” – dziwaczny przedstawiciel kosmitów przybywa na naszą planetę, aby pomóc rebeliantom w przywróceniu dawnego ładu. Stephen Donaldson w cyklu „Skoki” poszedł w innym kierunku, sugerując, że ludzie są w stanie w jakiś sposób koegzystować w kosmosie z innymi rasami, nawet znacznie od nas potężniejszymi pod względem militarnym i naukowym (ten model obcego bardzo sobie cenią filmowcy, wystarczy spojrzeć na cykle „Star Wars” czy „Star Trek”). W swym monumentalnym cyklu opowiadającym o eksploracji całego Układu Słonecznego Ben Bova założył, że prędzej spotkamy ślady po zaginionych formach życia niż żywych przedstawicieli innego gatunku rozumnego. Maria Galina w „Patrzących z ciemności” wymyśliła świat nie tyle obcy, co stanowiący niemal wierne odbicie Ziemi z przeszłości, konkretniej z czasów ciemnego średniowiecza. Erich von Däniken sugerował, że naszymi praprzodkami są istoty identyczne do nas, tyle że przybyłe na Ziemię z dalekiego układu gwiezdnego. Ten pomysł świetnie opracowali po latach Bogusław Polch, Arnold Mostowicz i Alfred Górny w komiksowym cyklu „Ekspedycja”. A przecież można jeszcze odwrócić ten koncept i przyjąć, że w dalekiej przyszłości obcymi będą dla nas ludzie pochodzący wprawdzie z Ziemi, ale po setkach czy tysiącach lat życia na innych planetach, zupełnie od nas odmienni. Takie spojrzenie na problem pierwszego kontaktu proponuje na przykład Isaac Asimov w cyklu „Roboty” – jak będziemy się od siebie różnić, jeśli któregoś dnia naprawdę wywędrujemy w przestrzeń kosmiczną? I co przyniesie nam ponowne spotkanie? Czy obcy ludzie wciąż będą się z nami identyfikować? I czy my będziemy chcieli identyfikować się z nimi?

Pomimo dziesiątek koncepcji i najróżniejszych literackich opracowań, rzeczywistość pierwszego kontaktu może okazać się zupełnie inna. Może nigdy nie doczekamy się odkrycia innych form życia, nie mówiąc już nawet o jakiejkolwiek formie inwazji, bo a) jesteśmy sami we wszechświecie, b) jesteśmy za daleko od zamieszkanych planet, c) jesteśmy bez znaczenia dla innych, d) obcy od dawna są wśród nas. Tego typu odpowiedzi można mnożyć w nieskończoność. Jeśli faktycznie okaże się, że życie na Wenus istnieje jedynie w formie mikrobiologicznej i to mającej swoje korzenie na Ziemi, czy nie poczujemy lekkiego rozczarowania? Ale do czego właściwie potrzebne nam inne cywilizacje? Czyż literatura nie uczy nas, że pierwszy kontakt, jakikolwiek by on nie był, zakończy się wielką tragedią dla przynajmniej jednej ze stron? Tego, jak będzie naprawdę, prawdopodobnie za naszego życia się nie dowiemy, choć kto wie... 

Fot. otwierająca: Pixabay.com (danielarealpeg)