Mądrość wieków, czyli idea szkoły

„Wiem, że nic nie wiem” – uniwersalna w swojej wymowie myśl Sokratesa pozostaje aktualna. Jeden z najważniejszych mistrzów antycznej filozofii pytał o rzeczy proste, choć najistotniejsze, wykazując ignorancję ówczesnych Greków. Sokrates fascynował młodzież, która chciała uzyskać mądrość na temat świata. Tym właśnie, między innymi, powinna być szkoła. Autorytetem w dziedzinie był także Arystoteles. W Atenach założył szkołę filozoficzną w ogrodach Lykejonu, otaczających świątynię Apollina Likejosa, od której nazwy powstało słowo „liceum”. Oprócz filozofii Arystoteles ogromnie przyczynił się do rozwoju logiki i nauk przyrodniczych, szczególnie astronomii, fizyki i biologii. Bo myślenie o szkole powinno być holistyczne, a więc całościowe.

A jaka jest idea współczesnej szkoły? Niejednoznaczna, różna, rozmyta. Przeładowana programowymi treściami, nastawiona na egzaminacyjny wynik, dająca stosunkowo mało przestrzeni do wolności tworzenia i własnej interpretacji. I choć współczesny system polskiej edukacji zakłada z góry określoną podstawę programową, to jednak model należy modyfikować. Zwłaszcza że daleko jest nam do antycznych wzorów, o których przed wiekami mówili Sokrates, Platon czy Arystoteles. Idee wielkich nauczycieli zawarte są w „Historii filozofii” Tatarkiewicza czy popularnonaukowych księgach Paula Kleinmana, ale także w serii Najwybitniejsi Naukowcy. Bo przecież antyczna mądrość przetrwała z nami przez wszystkie burzliwe wieki, aż do dzisiaj. Żyjemy natomiast, niestety, w bardzo ciekawych czasach.

Szkoła, a więc „czas wolny”, „przestrzeń do rozwoju”, a model pruski

Polski wyraz „szkoła” pochodzi od starogreckiego rzeczownika σχολή (skʰoˈlɛ:). I co to właściwie znaczy? W wolnym tłumaczeniu – spokój, przestrzeń do rozwoju, a także wolny czas przeznaczony do nauki. Pojęcie wywodzi się zaś wprost od łacińskiego wyrazu „schola”, co jest definiowane z kolei po prostu jako czas wolny, odpoczynek, a nawet bezczynność. Zastanawiające, jak niewiele wspólnego w tym kontekście ma językowa teoria z edukacyjną praktyką.

Tradycyjny model nauczania, który dominuje w polskim szkolnictwie, został oparty na systemie pruskim. Odgórnie narzucony program nauczania, system oparty na ocenach i sztywnych regułach, powstał jeszcze na początku XIX wieku w królestwie władanym przez Fryderyka Wilhelma III. W takim modelu panowała i w dalszym ciągu panuje bardzo ścisła i surowa dyscyplina, a także określona hierarchia. Elementy zasadniczo ważne, jednak powinno się je dzisiaj nieco przeformułować. Bo równie istotny jest przecież wzajemny szacunek między uczniami/uczennicami a nauczycielami/nauczycielkami, jak również zrozumienie indywidualnych potrzeb, mocnych i słabych stron, wreszcie pobudzanie samowychowania. W wyjątkowy sposób pisał zresztą o tym przed laty nieśmiertelny Janusz Korczak, ceniony lekarz, pedagog, pisarz, działacz społeczny.

Ważne jest też to, aby faktycznie pamiętać o przestrzeni do rozwoju i czasie wolnym, który powinien stanowić tak istotny element w życiu każdego młodego człowieka. I oczywiście wielka jest w tym rola pedagogów, którzy potrafią dodać skrzydeł, zachęcić do nauki wykładanego przedmiotu, ale też zniechęcić, obrzydzić, ba, niekiedy nawet zniszczyć marzenia. Dlaczego? Funkcjonujemy w niełatwym systemie, który potrafi zmieniać rzeczywistość – zarówno na lepsze, jak i na gorsze. Zmiana jest konieczna. W podejściu do nauczania, w szukaniu wzorca do analizy dzieł kultury, w definiowaniu siebie i rozumieniu innych. Bo tym właśnie powinna być między innymi szkoła, o której – oczywiście w nieco nazbyt idealistycznej, ale jakże pięknej formie – pisał John Keating na kartach „Stowarzyszenia umarłych poetów”.

A czy polska szkoła uczy zdobywania kompetencji przyszłości? Czy rozwijane są kreatywność, umiejętność pracy w zespole, przedsiębiorczość? Jak ważne są umiejętności cyfrowe? Pytania ważkie, odpowiedzi niejednoznaczne, podobnie jak przyszłość tak zwanej „Budzącej się szkoły”. 

Nowe technologie i nowa matura

Żyjemy w czasach wyjątkowego, bo bardzo dynamicznego rozwoju nowych technologii. XXI wiek to szybkie przemiany i coraz to nowe modele opracowywania strategii – zarówno w biznesie, nauce, przemyśle, jak również w edukacji, o czym dowiedzieliśmy się, gdy nastąpiła pierwsza faza nauki zdalnej. Nowe technologie powoli zmieniają oblicze edukacji. Wszelkie zmiany w tym obszarze dotyczą przede wszystkim zmiany myślenia o szkole, a to proces bardzo trudny, związany z przemodelowaniem własnej mentalności w kierunku akceptacji zmian. Dowiadujemy się o tym choćby za sprawą „Edukacji jutra”, „Cyfrowego tubylca”. A zmiany są ważne i potrzebne, bo idzie nowe wyzwanie maturalne. 

Zmiany będą istotne – nie tylko, choć zwłaszcza – w perspektywie egzaminu z języka polskiego. Maturzyści dostaną dwa arkusze. Pierwszy będzie dotyczył zagadnień związanych z używaniem języka polskiego. Drugi natomiast, wydaje się, że trudniejszy, będzie testem historycznoliterackim – z obszernym wypracowaniem. Sztuką określenia stanowiska i znalezienia argumentów. W wypracowaniu będzie należało nawiązać do dwóch tekstów literackich (z czego jeden będzie musiał być zawarty w spisie lektur obowiązkowych). Bardzo istotne będzie również nawiązanie co najmniej do dwóch kontekstów. Może to być kontekst zarówno biograficzny, społeczny, jak i polityczny, kulturowy czy historyczny. Nowa matura to nowe wyzwanie, z którym będą musieli się zmierzyć zarówno uczniowie/uczennice, jak również nauczyciele/nauczycielki. Do matury – w formule przewodnika – będziemy zresztą jeszcze w naszym serwisie wracać. Wskazówką, jak często zresztą bywa, mogą być inne teksty kulturowe.

Teksty i konteksty, popkulturowa rzeczywistość

Szkolne odczytywanie tekstów kultury – nie tylko powieści i opowiadań, lecz także komiksów, słuchowisk czy filmów – naznaczone jest przeklętym hasłem: obowiązek. Czyta się – lub podczytuje streszczenia, nie ma się co oszukiwać – pod przymusem, z konieczności. A przecież można inaczej, o czym doskonale przekonuje zarówno Przemek Staroń, autor „Szkoły dla bohaterów i bohaterek”, jak również Agnieszka Jankowiak-Maik, a więc twórczyni „Historii, której nie było”, czy rewelacyjna Baba od polskiego, czyli Aneta Korycińska, która z pasją, zaangażowaniem i oczywiście wiedzą dzieli się przemyśleniami na temat egzaminacyjnych wyzwań. Bo sekretem jest mówienie o tekstach w określonych kontekstach. Choćby przy pomocy popkultury.

Niech „Akademia pana Kleksa” stanie się dla młodszych początkiem refleksji na temat tego, jak powinna wyglądać szkoła marzeń, co można zmienić w istniejącej klasie, a „Zbrodnia i kara” niech pobudzi starszych do myślenia o tym, w jaki sposób sprofilować portret kryminalisty, którego można jednak bronić… Czy zatrudnilibyśmy „Latarnika” z noweli Sienkiewicza, gdyby przedstawił nam swoje wyjątkowo bogate CV? W jaki sposób wykorzystać moc „Magicznego drzewa” w grupie rówieśników? Co z Geraltem z Rivii, o którym można opowiadać w nawiązaniu do słowiańskiej mitologii, przechodząc tym samym do polskiego romantyzmu, żeby – a jakże! – wspomnieć jeden z aktów pierwszej części gry „Wiedźmin” z oczywistym nawiązaniem do „Balladyny” Słowackiego…

Edukacja, czyli szukanie własnego miejsca w świecie

Nowa matura, nowe media, nowy kanon. Jak poradzić sobie ze zmianami w systemie edukacji? Odpowiedzi trzeba szukać wśród autorytetów, ufając zarówno swoim nauczycielom, którzy dbają o rozwój, jak i własnej intuicji. Do autorów jakich książek warto sięgnąć, aby radzić sobie ze stresem, presją, rosnącymi oczekiwaniami? Czytajcie praktyków i dydaktyków, ale również mistrzów słowa – literatury pięknej. Edukacja zdalna odcisnęła w nas trwały ślad, a choć przyszłość nie jest pewna, to trzeba być pewnym swego. Szkoła powinna być miejscem na rozwój, poszukiwanie własnych pasji – tak naprawdę środkiem do osiągnięcia celu. A dla każdego jest on czymś innym. Pamiętajcie o tym.