Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Paradoks polega na tym, że kolejne pokolenia Polaków nie chciały dostrzec w Matejce "historycznego porachunkowicza", upajając się jego obrazami jako symbolem bojowego, tryumfalnego patriotyzmu. [...] Podejrzewam, że nic tu się nie zmieni, że Polacy przed jego obrazami zawsze będą słyszeć surmy zwycięstwa. Ale jak długo będą oglądać te obrazy? Nie znam odpowiedzi na to pytanie. Wiem tylko, że kiedy przestaną, będzie to znak głębokiej przemiany naszej kultury, znak, że ukształtowała się nowa "formuła polskości", odmienna od tej, do której przyzwyczailiśmy się przez całe życie.

Jan Matejko - jak wszyscy malarze polscy jego pokolenia - nie przyjął do wiadomości tego, co wynaleźli w Paryżu "Francuzi wymowni", do końca życia pozostając malarzem "wielkotematowym". [...] W zamian ogłosił własną rewolucję w malarstwie historycznym [...] Historia głęboko wniknęła w jego obrazy, dyktując - ponad uznaną tradycją artystyczną - określone rozwiązania formalne. Dało to jego dziełu cechę niezwykłej oryginalności i ten niewiarygodny napęd, który wciąż jeszcze popycha naszą wyobraźnię ku tworzonym przezeń światom.