Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Spór o króla Stanisława Augusta to lejtmotyw polskiej historiografii. Autorka książki w jej zakończeniu referuje zresztą jego przebieg, oczywiście z perspektywy czasów, w których kończyła nad nią pracę, to znaczy połowy lat siedemdziesiątych XX wieku. Spór ten rozpoczął się jeszcze przy współudziale Stanisława Augusta za sprawą jego „Zdania o królu polskim”, które ukazało się w 1793 r. razem z wrogim mu dziełkiem „O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja”, współautorstwa między innymi Hugona Kołłątaja. I to ostatnie na długo zmajoryzowało opinię na temat odpowiedzialności króla za rozbiory. Na bardzo długo zakonserwowali ją Joachim Lelewel, Lucjan Siemieński, Tadeusz Korzon i Michał Bobrzyński, a więc klasycy polskiej refleksji historycznej. Zasadniczą zmianę sprowokowała sprawa tak zwanego drugiego pochówku ostatniego polskiego monarchy, to znaczy przenosin jego szczątków z Petersburga do jego rodzinnego Wołczyna. Działo się to latem 1938 r. Wówczas rozległo się wiele głosów, które razem złożyły się na bardziej obiektywny portret Stanisława Augusta. Obecnie – a więc kilka dziesięcioleci po ukazaniu się książki Marii Żywickiej – utrwala się raczej pozytywny jego obraz – i to nie tylko jako mecenasa kultury i sztuki, reformatora szkolnictwa (Komisja Edukacji Narodowej),propagatora uprzemysłowienia (działalność Antoniego Tyzenhauza na Litwie),budziciela nowoczesnego patriotyzmu (Szkoła Rycerska),wreszcie głównego autora Konstytucji 3 Maja, ale również najbardziej realistycznego polityka swoich czasów. Uszczegółowienie tego portretu zawdzięczamy przede wszystkim Zofii Zielińskiej i jej naukowemu otoczeniu. Niemniej nawet profesor Zielińska nie stara się bronić ostatnich lat króla – przede wszystkim jego zgody na abdykację, likwidację placówek dyplomatycznych i przyjęcia przez niego roli rezydenta na dworze Pawła I. Jak bardzo upokarzające były to lata – zarówno dla Najjaśniejszej Rzeczpospolitej, jak i osobiście króla – opowiada ta książka. I jako taka powinna się ona stać lekturą obowiązkową każdego, kto myśli o karierze państwowej. Niech potraktuje ją jako groźne memento.