Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Praca Pani Natalii Nowakowskiej, będąca publikacją i nieco rozszerzoną wersją jej doktoratu, obronionego na Uniwersytecie Oksfordzkim, mogłaby być pozycją ważną, gdyby nie usilna chęć uczynienia z Fryderyka Jagiellończyka wybitnej osobowości, wyprzedzającej swoje czas. Królewicz Fryderyk Jagiellończyk, najmłodszy syn króla Kazimierza Jagiellończyka, kardynał św. Łucji na Siedmiu Wzgórzach, arcybiskup gnieźnieński i biskup krakowski jednocześnie, rzeczywiście jest postacią bardzo często pomijaną w badaniach historycznych. Niewątpliwie wpływ na takie jego postrzegania ma "czarna legenda" XVI-wiecznych autorów kronik, np. Macieja z Miechowa, oraz badania (czy może raczej "badania") historyków XIX-wiecznych i tych z początku XX wieku. Autorka wspomina również o monografii ks. Henryka Rybusa, której z kolei zarzuca się zbytnią "hagiografizację" królewicza. Zamiarem Autorki było na nowo przedstawić przebieg kariery królewicza. Jednakże podczas czytania książki wielokrotnie miałem wrażenie, że p. Nowakowska chce zmienić pogląd polskich badaczy za wszelką cenę. Zacznę może od minusów. Podczas czytania prawie każdego rozdziału miałem wrażenie, że wszystkie tezy, które przedstawia Autorka, są trochę zbyt ogólne. P. Nowakowska nie zagłębia się szczególnie w analizowanie szerszego tła, które opisuje, poprzestając na odniesieniach do literatury, z której wyciąga już gotowe tezy, oczywiście nie sobie przypisując ich stawianie. Jednak, chciałoby się zagłębić trochę bardziej w nich; jedynym chyba w miarę dobrze przedstawionym problemem była kwestia tzw. "wyprawy mołdawskiej" Jana Olbrachta z 1947 r. Reszta wydaje mi się zbyt ogólna. Może nie minusem, ale kwestią sporną jest dla mnie pogląd (czy wręcz jego narzucanie przez Autorkę) o próbach wdrożenia w Polsce końca XV wieku tzw. monarchii renesansowej. Od razu muszę zaznaczyć, że być może Autorka ma rację, ja nie jestem osobą z podstawowymi nawet kompetencjami, aby móc stanowczo podważyć - lub potwierdzić - stawianą przez nią propozycję. W każdym razie jednak, odnoszę wrażenie, że Autorka z całą stanowczością chce przenieść modele ustrojowe tego okresu z Europy Zachodniej także na ziemie polskie czy - ogólniej mówiąc - do Europy Środkowo-wschodniej. Gdyby Autorka pokusiła się jeszcze o drobne chociaż przedstawienie, czy podobne modele ustrojowe były wdrażane na Czechach i Węgrzech chociażby (a warto pamiętać, że w pewnym momencie na tronie obu tych państw zasiadał Władysław Jagiellończyk, brat Fryderyka - co mogłoby ukazać, czy rzeczywiście Jagiellonowie mieli plan stworzenia absolutnej monarchii renesansowej; oczywiście, chcieli umocnić swoją władzę wobec możnych czy nawet ją zwiększyć, jednak czy miało się to odbywać na identycznej drodze, jak na Zachodzie?). Autorka stara się przedstawić działania Fryderyka celem umocnienia tak swojej pozycji jako prymasa Polski wobec innych hierarchów polskiego Kościoła, jak również wzrost znaczenia królewskiego dworu krakowskiego na terenie - przynajmniej - kierowanej przez siebie prowincji gnieźnieńskiej. Niewątpliwie takie rzeczy miały miejsce; Autorka skupia się na przedstawianiu propagandowej działalności Fryderyka poprzez 1. zakup nowych ksiąg liturgicznych (tu ciekawa uwaga Autorki, że były do księgi już drukowane) i 2. poprzez zakup, fundowanie przyrządów związanych z liturgią i obrzędem mszalnym. Należy jednak pamiętać, że podobnie czynili i poprzednicy kardynała na stolicy biskupiej i arcybiskupiej - każdy z nich fundując różnorakie przedmioty (których zapewne mało nie było) starał się w każdym możliwym miejscu umiejscowić swój herb czy jakikolwiek inny znak, mający ukazać kto był fundatorem danej rzeczy. Autorka przedstawia to jednak w taki sposób, że niewprawiony czytelnik może sobie pomyśleć, że dopiero Fryderyk Jagiellończyk zaczął pewien "boom" fundacyjny przekazywania darów. Co podobnie zwróciło moją uwagę, to fakt podkreślania przez Autorkę działań Fryderyka odnośnie dyscyplinowania kleru i zakonników oraz zbiórki pieniędzy na tzw. fabica ecclesiae. O ile nie jestem w stanie stwierdzić, czy rzeczywiście Fryderyk był pierwszym wysokiej rangi duchownych, który starał się kontrolować (bo tak to trzeba nazwać) życie osób zamkniętych w klasztorach, o tyle napominanie zwykłego kleru do przestrzegania pewnych ogólnych zasad prowadzenia się nie było inicjatywą dopiero Fryderyka. Oczywiście, Autorka wspomina o wcześniejszych tego typu postanowieniach, jednak odniosłem wrażenie, iż robi to niejako mimochodem, w "nierównych" proporcjach przedstawiając dokonania Fryderyka w tym zakresie wobec jego poprzedników. Podobnie rzecz się ma ze zbiórką pieniędzy na remont katedry gnieźnieńskiej. W książce znaleźć można zdanie, że Fryderyk Jagiellończyk zbierał pieniądze na remont katedry gnieźnieńskiej, która od 1331 roku (tj. od czasu najazdu Krzyżaków na Wielkopolskę) leżała w ruinie! Rzecz niebywała! Już Jarosław Bogoria Skotnicki zaczął odbudowę katedry, która ciągnęła się niebywale długo, a Fryderyk Jagiellończyk był jednym z wielu, którzy zbierali pieniądze na jej remont i chcieli ją odnowić - co nie może dziwić: główna katedra archidiecezji gnieźnieńskiej (no dobrze, można się zastanawiać, czy rzeczywiście nie była nią katedra krakowska na Wawelu, ale to osobna kwestia) nie mogła przecież być zniszczona czy raczej zaniedbana. Autorka skupiła się przede wszystkim na politycznej karierze Fryderyka, praktycznie zupełnie pomijając kwestię gospodarowania dobrami, tak biskupstwa krakowskiego (choć o tym jeszcze co nieco wspomina),jak i arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. A wydaje się przecież, że można by chociaż wspomnieć o jego działaniach mających na uwadze polepszenie "prosperity" gospodarki Kościołów, których był pasterzem. Ciekawą stroną niniejszej pracy są niewątpliwie końcowe rozdziały, w których Autorka ukazuje to, jak postrzegano Fryderyka i jego działania po jego śmierci w 1503 roku (chociaż można by także zastanawiać się, czy rzeczywiście jego czyny wywoływały aż taki oddźwięk w następnych pokoleniach i czy rzeczywiście to chodziło o jego czyny, a nie Kazimierza Jagiellończyka, Jana Olbrachta czy Aleksandra) oraz - najciekawsze - przedstawienie wypełniania funkcji kardynalskich przez królewicza i porównanie ich z innymi funkcjami na tle epoki. Podobnie wartościowym wydaje mi się fragment książki odnośnie kontaktów Fryderyka z papiestwem, w którym Autorka przedstawia jakość i częstotliwość tychże kontaktów, również osadzając je na tle porównawczym. Ostatnim ważnym punktem jest przedstawienie kumulacji beneficjów kościelnych przez królewskich synów lub osoby z najbliższej rodziny panującego władcy w XV i XVI wieku, które to przedstawienie może być bardzo przydatne, chcąc analizować przyczyny i przebieg kariery Fryderyka Jagiellończyka. Wydaje mi się, że gdyby Autorka chciała skupić się bardziej na dobrych stronach swojej pracy (które również mogłyby być bardziej szczegółowe, chociaż co do ostatniego punktu chyba zrobiono prawie wszystko),wyszłaby książka lepsza niż to, co zostało wydane. Mój główny zarzut odnosi się do lansowania na siłę poglądu o wyjątkowej roli Fryderyka Jagiellończyka w państwie polskim i zbyt ogólnym potraktowaniu wielu kwestii, a szczegółowym skupianiu się na rzeczach może i istotnych, choć można mieć co do nich wątpliwości (chodzi mi głównie o drobiazgowe wręcz omawianie ornatów, kielichów i ksiąg liturgicznych, których fundatorem był kardynał).