Aleksander Birkenmajer

polski historyk nauk ścisłych i filozofii, bibliotekoznawca, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego i Warszawskiego.

Był synem astronoma i historyka nauki Ludwika Antoniego oraz Zofii z Karlińskich, wnukiem astronoma Franciszka Karlińskiego. Brat Aleksandra Józef był poetą, tłumaczem i historykiem literatury, bratanek Krzysztof Birkenmajer został geologiem, członkiem PAN.

Kształcił się w szkole powszechnej i gimnazjum w Czernichowie i Chyrowie. W latach 1908-1912 studiował filologię klasyczną, fizykę, matematykę oraz nauki pomocnicze historii na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1914 obronił doktorat na UJ na podstawie pracy Henri Bate z Mechlinu, astronom i filozof wieku XIII, a przypisywana mu "Krytyka tablic króla Alfonsa", przygotowanej pod kierunkiem Władysława Natansona. Jeszcze w czasie studiów pracował w Obserwatorium Astronomicznym UJ; w 1918 uzyskał dyplom profesora gimnazjalnego. Od 1919 był związany z Biblioteką Jagiellońską; pracował początkowo jako starszy bibliotekarz, od 1924 kierował Działem Rękopisów i Starych Druków. Po przedstawieniu pracy Renesans nauk matematycznych i przyrodniczych w wiekach średnich został w 1929 docentem i kierownikiem Katedry Historii Nauk Ścisłych UJ. Od 1937 był również docentem bibliotekoznawstwa, w 1938 otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego. Z kierowania Katedrą Historii Nauk Ścisłych zrezygnował w 1931 w proteście wobec braku działań Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświaty Publicznej oraz władz uczelni na rzecz rozwoju nauki polskiej.

W listopadzie 1939 został uwięziony w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen; zwolniony jesienią 1940, powrócił do pracy w Bibliotece Jagiellońskiej (na stanowisko dyrektora) i zabezpieczał zbiory przed zagrożeniami wojennymi. Kierował biblioteką do 1944, a także po wojnie w latach 1947-1951. Był również dyrektorem Biblioteki Uniwersytetu Poznańskiego (1939, 1945-1947). W 1951 podjął pracę na Uniwersytecie Warszawskim; został profesorem zwyczajnym i kierownikiem Katedry Bibliotekoznawstwa. Przeszedł na emeryturę w 1960. W latach 1954-1966 kierował także Sekcją Historii Nauk Matematycznych, Fizyko-Chemicznych i Geologiczno-Geograficznych w Zakładzie Historii Nauki i Techniki PAN oraz przewodniczył Radzie Naukowej tego Zakładu.

Przygotował wydanie I księgi dzieła Kopernika De revolutionibus (1953). Badał dorobek, życie i znaczenie Witelona, ustalił autorstwo dzieła Philosophia Pauperum św. Alberta Wielkiego, zajmował się pracami Arystotelesa. Ogłosił łącznie ponad 380 prac naukowych.
Przewodniczący komitetu redakcyjnego dzieła Encyklopedia wiedzy o książce (1971).

Był uznanym światowym autorytetem w dziedzinie badań nad Kopernikiem i Arystotelesem; w połowie lat 30. skoncentrował się na problematyce bibliotekoznawstwa i księgoznawstwa, uważano go za eksperta oprawy romańskiej. W 1936 został członkiem korespondentem, w 1945 członkiem czynnym PAU; pełnił funkcje sekretarza kilku komisji tej akademii - Komisji Historii Nauk Matematyczno-Przyrodniczych, Komisji Historii Medycyny i Nauk Matematyczno-Przyrodniczych, a także Komitetu Słownika Łaciny Średniowiecznej w Polsce. W 1943 wchodził w skład Komitetu Obchodu Rocznicy Śmierci Mikołaja Kopernika PAU. Brał również udział w pracach innych akademii i towarzystw naukowych polskich i zagranicznych; był członkiem Międzynarodowej Akademii Historii Nauki (od 1935) i jej wiceprzewodniczącym (1959-1965),członkiem Królewskiego Towarzystwa Historycznego w Londynie, członkiem Związku Bibliotekarzy Czeskich w Pradze. Uczestniczył w XIII Międzynarodowym Zjeździe Bibliotekoznawców w Oslo (1947) oraz Międzynarodowych Kongresach Historii Nauki we Florencji (VIII, 1956) i Barcelonie (IX, 1959).

Został odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1933, 1948),Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1956),medalami X-lecia Polski Ludowej (1954) i 1000-lecia Państwa Polskiego (1966).