Hieronim Morsztyn

Polski poeta wczesnobarokowy, pisarz i tłumacz, którego erotyki, hedonizm i zachwyt nad światem były prekusorskie w polskiej poezji. Autor Historii uciesznej o zacnej królewnie Banialuce – pierwszej polskiej baśni magicznej.

Fakty na temat życia Morsztyna są w dużym stopniu oparte na jego spuściźnie literackiej, wzmiankach w listach i wierszach. We wstępie do Światowej rozkoszy pisał, Pana sługa Hieronim Morsztyn z Raciborska, jednak Raciborsko było posiadłością rodzinną i miejsce urodzenia nie jest dokładnie znane. Na podstawie ksiąg sądowych archiwum krakowskiego wiemy, że jego ojcem był Florian (ok. 1530 – 1587) bachmistrz, arianin z Wieliczki, syn Stanisława. Matką Hieronima była Zuzanna Łaska, córka Jana Łaskiego młodszego, siostra stryjeczna Olbrachta Łaskiego. Morsztyn miał cztery siostry – Elżbietę, Jadwigę, Annę i Katarzynę oraz dwóch braci – Jana i Piotra (dzieci Zuzanny Łaskiej i Floriana Morsztyna) oraz przyrodniego brata Floriana. Utraciwszy wcześnie rodziców, wychowany został przez wuja Samuela Łaskiego, sekretarza koronnego, związanego z katolicką gałęzią Łaskich. Pochodził z rodziny szlacheckiej herbu Leliwa.

Z dedykacji Zwierciadła statecznego i szalonego młodzieńca wiemy, że przez trzy lata, dzięki pomocy wuja Samuela Łaskiego, pobierał nauki w szkole jezuickiej w Braniewie. Nauki zaczął w 1595 roku i ukończył je pisząc dysertację pod kierunkiem belgijskiego profesora Jana Gerardinusa. Następnie wrócił do Krakowa gdzie poznał dogłębnie dwór Zygmunta III. Przypuszczalnie od listopada 1617 do kwietnia 1618 przebywał w Padwie w otoczeniu Łukasza Opalińskiego. Przyjaźnił się z poetą Janem Gostomskim, Jerzym Niemstą, Samuelem Chełmskim, Krzysztofem Boguszewskim, Dadźbogiem Karnkowskim, Janem Kochanowskim. Prowadził stosunkowo mało prominentne życie dworskie i ziemiańskie.

Był chory na kiłę, o czym pisał w swoich utworach, m.in. wierszu Na dyetę lubelską. Jego wiersz Dworska Choroba (patrz Sumariusz, S113) zaczynający się od wersów Kiła, szyszki, dymienice/Z francuskiej przyszły granice, oparty na osobistych doświadczeniach, jest pomyślany jako poradnik dla syfilityków.

Być może w ostatnich latach życia został księdzem, zmarł około 1622 roku.

Niemal cała spuścizna Hieronima Morsztyna dotarła do czasów współczesnych w postaci rozproszonych odpisów z XVII i XVIII wieku.Pierwszym drukowanym dziełem Morsztyna były Theses filozofskie ofiarowane w 1598 roku Samuelowi Łaskiemu. Była to dysertacja ze szkoły jezuickiej z Braniewa i nie miała charakteru literackiego.

Zwierciadło statecznego i szalonego młodzieńca było wydane w latach 1599–1603. Resztki utworu zostały odnalezione w 1896 roku przez Jakuba Gieysztora, który odtworzył tytuł utworu i przedrukował wierszowaną dedykację Dedykacya do Samuela Łaskiego Sekretarza i dworzanina do Samuela Łaskiego. Dedykacja jest podpisana Hieronim Morsztyn z Raciborska i wspomina, że autor uczył się w Braniewie, gdzie napisał Theses Philosowskie, i że Samuel Łaski był bratem jego matki.

Światowa Rozkosz była po raz pierwszy wydana około 1606 roku; we wstępie autor pisze: Dan z Krakowa w Kwietną Niedzielę, Roku Pańskiego 1606. Według współczesnego krytyka zakrawa na paradoks, iż mający wyraźnie renesansową metrykę zachwyt nad światem nigdy wcześniej w polskiej poezji nie doszedł do głosu z taką siłą jak w tym pierwszym w pełni barokowym poemacie. Światowa rozkosz jest apoteozą przyjemności – bogactwa, zbytku, męskiej przyjaźń i żeńskiego towarzystwa, jedzenia i picia, muzyki i tańca, zabaw i gier, oraz podróży, ale pokazuje też transfigurację ziemskiego splendoru w marność i zgniliznę grobu. Wczesny krytyk twórczości Morsztyna już w 1608 roku zwrócił uwagę, że pesymizm Morsztyna wynikał niekoniecznie z powodów religijnych, ale z faktu że był chory na chorobę weneryczną. Morsztyn nie wydał już nic drukiem za życia po wydaniu Światowej rozkoszy a jego dzieła były dostępne tylko w rękopisach. Dostępne są wydania zdigitalizowane.

W 1650 roku wyszły Antipasty małżeńskie, w których m.in. zawarta jest opowieść fantastyczno-przygodowa o królewnie Banialuce. Antypasty małżeńskie składają się z trzech utworów, z których jedna – Historia ucieszna o zacnej królewnie Banialuce została napisana przez Morsztyna, a dwie Historia o Galezjusie, synu Demokryta, i Filidzie, córce Aristidesa, szlachty cypryjskiego królestwa, O Przemysławie, książęciu Oświęcimskim, i o Cecyliej, małżonki jego, dziwnej stateczności przez innych autorów..

W 1655 wyszła Philomachia abo affektow gorącey miłości wyrażenie: z kilku par oboiey płci przykładow młodym na pohamowanie, składa się z trzech utworów: Alfonsa książęcia, więźnia aragońskiego, i Orystelle krolewny kreteńskiej miłość śmiercią okrutną zapieczętowana (źródła noweli, według B. Gubrynowicza, nieznane),Żałosny koniec dwojga ludzi kochających się w sobie, Zygismundy i Gwizdarda (przekł. noweli IV, 1 Dekameronu G. Boccaccia z wersji łac. Leonarda Bruni z Arrezo Aretina),Historia barzo piękna o Talezie krolewiczu lidyjskim, a o Perepodzie krolewnie aragońskiej (źródła noweli, według B. Gubrynowicza, nieznane). Według Malickiego Summariusz Morsztyna zawiera utwory z Philomachii (patrz utwory S34-S46, S276-S277 w.g. klasyfikacji Dynowskiej).

Duża część wierszy Hieronima Morsztyna przetrwała w szlacheckich sylwach, w odpisach, często bez podania autora. Powoduje to problemy z dokładną atrybucją autora. Książka Malickiego implikuje, że Summariusz jest napisany przez Morsztyna. Ale przykładem problemów z atrybucją jest wiersz O Dorocie występujący w Summariuszu jako S97 uznawany też za wiersz Jana Smolika.

W 1887 roku Windakiewicz opisał życie polskich studentów, akademików, arystokracji w Padwie pisząc – Jak w zwierciadle odbiło się całe owo życie w nieznanych wierszach nieznanego poety, które nie ujrzały nigdy świata, a tylko jako curiosum w rękopisie krążyły. Wiersze te zostały wydane niedawno jako Wiersze padewskie przez Grześkowiaka w 2014 roku i przypisane Hieronimowi Morsztynowi.