George Henderson

"Wczesne średniowiecze" Hendersona to przez długi czas niemal jedyna na polskim rynku wydawniczym pozycja, będąca próbą syntezy sztuki jednej z bardziej kontrowersyjnych epok w historii kultury europejskiej. Okres wczesnośredniowieczny to pojęcie dość umowne, odnoszące się do względnie długiego czasu (ok. 600-700 lat) i niejednolitej formacji kulturowej. Obok zdecydowanie ciemnych plam (niepoznana dostatecznie, ze względu na brak wystarczających źródeł, kultura ludów "barbarzyńskich:, zwłaszcza na północ od Alp),widnieją w omawianym czasie jasne punkty na firmamencie osiągnięć cywilizacyjnych: sztuka bizantyńska, sztuka Italii, kultura Karolingów i Ottonów. Trudności w operowaniu terminem "wczesne średniowiecze" dotyczą też samej cezury czasowej: o ile co do początku nie ma większych trudności w ustaleniu umownej daty lub dat (395 - podział Cesarstwa Rzymskiego, 476 - upadek Cesarstwa Zachodniego, 529 - powstanie klasztoru na Monte Cassino),o tyle większa kontrowersja dotyczy końca tego okresu - czy połowa XII wieku to, zgodnie z periodyzacją Hendersona, jeszcze wczesne, czy już raczej dojrzałe średniowiecze? Około 1150 roku powstają już przecież kościoły w czystym stylu gotyckim, a 100 lat wcześniej ugruntował się już styl romański, który wydaje się być tym właściwym wyznacznikiem "dojrzałości" wieków średnich. Z takich względów (kulturowych, nie ekonomicznych czy politycznych) autor omawianej książki powinien zamknąć przedmiot badań na połowie XI w., czyli okresie wygaśnięcia sztuki ottońskiej. Wrzucanie do jednego worka Benedykta z Nursji i opata Sugera wprowadza chaos i nie daje prawdziwego obrazu tej epoki przejściowej (pomiędzy późnym antykiem a średniowieczem dojrzałym). Brak trzymania się właściwych ram czasowych (które mają przełożenie na ogląd zjawisk kulturowych) idzie tu niestety w parze z chaosem tematycznym. Książkę cechuje wybiórczość zagadnień i brak podejścia chronologicznego, które zazwyczaj stanowi sprawne narzędzie prezentacji przemian w sztuce. Aż się prosi o periodyzację w stosunku do epoki tak długiej i złożonej z kilku, czasem przenikających się, ale często też następujących po sobie, odrębnych formacji kulturowych. Obraz wczesnego średniowiecza byłby jaśniejszy, gdyby przedstawić jego przemiany - od naprawdę ciemnego okresu barbarzyńskiego (z "przebłyskami" bizantyńskimi oraz gockimi, zwłaszcza w Italii),poprzez kulturę iberyjską i frankijską, po ottońską. Zamiast tego Henderson skupia się na wybranych zagadnieniach, głównie ideowych i ikonograficznych, które przecież nie stanowią wyłącznej specyfiki wczesnego średniowiecza - można też je odnaleźć w innych "podokresach" wieków średnich, a niekiedy nawet później, w czasach nowożytnych. W dodatku w poszczególnych rozdziałach przedstawia on osiągnięcia sztuki barbarzyńskiej ludów na poły lub całkowicie pogańskich, obok dojrzałych wytworów teologicznej sztuki romańskiej. Taka konstrukcja książki jest myląca dla osób nie zaznajomionych z historią i kulturą wczesnego średniowiecza. Stanowi ona raczej wybór cennych informacji, zwłaszcza źródłowych i ikonograficznych (ze względu na bogactwo przykładów, choć mocno wyselekcjonowanych!) dla zaznajomionych z tematem badaczy lub miłośników kultury wieków średnich. Atutem jest tu z pewnością przystępny język i sposób prezentacji - bezpośredni, choć niewolny od dygresji i nieoczekiwanych zmian myśli przewodniej.