Friedo Ricken

Opracowanie przygotowane przez niemieckich profesorów w ramach szerzej zakrojonego projektu – prezentacji myśli filozoficznej w jej różnych przejawach na przestrzeni dziejów – okazało się dla mnie sporym rozczarowaniem. Oczekuję od książek uchodzących za popularnonaukowe w miarę przystępnego języka. Autorzy deklarują, że wykład nie jest adresowany do specjalistów (jako że nie wnosi żadnych nowinek polemicznych czy interpretacyjnych),ale właśnie do przeciętnego czytelnika. Tymczasem zatrzęsienie terminów technicznych (siła illokucyjna, pozycyjność ekscentryczna, nierozpoznawalność referencji itp.) czyni odbiór tekstu udręką. Nie jestem zupełnym laikiem w zakresie filozofii, czytałem niejedno tego typu kompendium i wiem, jak można jasno pisać o zawiłych problemach. Dowiedli tego choćby polscy myśliciele: Kołakowski, Bocheński czy Tatarkiewicz. Również „Zagadnienia i kierunki filozofii” Kazimierza Ajdukiewicza, które ukazały się w tej samej serii wydawniczej, co opiniowana publikacja – są godne polecenia jako przykład klarowności przekazu. Znakomicie czyta się Gilsona, Realego czy starego dobrego Bertranda Russella. Fakt, że wymieniam klasyków świadczy o tym, jak trudnym wyzwaniem jest popularyzacja wiedzy. Nie wystarczy samo omówienie wybranych poglądów językiem ich przedstawicieli (co grozi błędem ignotum per ignotum). Chodzi o to, żeby owe poglądy interesująco objaśnić. „Filozofia XX wieku” podzielona jest na dwie części. Pierwsza stanowi przegląd idei rozwijanych w ramach tzw. filozofii kontynentalnej (m.in. fenomenologia, egzystencjalizm, strukturalizm, hermeneutyka),drugą w całości poświęcono filozofii analitycznej (Frege, Moore, Russell, Wittgenstein, Carnap, Quine). Zaskakuje pominięcie postmodernizmu, jednego z głównych prądów umysłowych współczesności. Nie przedstawiono również koncepcji tak ważnych myślicieli jak Bergson, Dewey czy Popper. Wiele fragmentów książki przypomina rozbudowane notki encyklopedyczne – krótka biografia filozofa, lista jego dzieł i wykaz tez oraz wniosków, które w owych dziełach sformułował – bez przykładów, analogii, jakiejkolwiek interakcji z czytelnikiem. Mimo ww. mankamentów zdołałem wyłowić z tekstu nieco wypowiedzi, będących dość trafnymi ujęciami niektórych istotnych teorii czy założeń. Utrwaliłem sobie także pewne pojęcia i kategorie, bez których elementarna świadomość problemów filozoficznych byłaby niemożliwa. Notatki i cytaty: 1) Trzy redukcje w filozofii Husserla – fenomenologiczna, ejdetyczna i transcendentalna. 2) Max Scheler: „Istnienia doświadcza się w warunkach oporu, jaki realia stawiają ekspansywnym dążeniom podmiotu”. 3) Martin Buber: „Bóg jest tylko jako ktoś, kto mówi i do kogo się mówi, ale nigdy jako ktoś, o kim się mówi”. 4) Franz Rosenzweig: „Przedwieczny będzie wszystkim we wszystkim. Symbolem tej przyszłości jest gwiazda powstająca przez nałożenie się na siebie równobocznego trójkąta zróżnicowania (Bóg, świat, człowiek) z równobocznym trójkątem dziejowym (stworzenie, objawienie, zbawienie). Jest to gwiazda Dawida”. 5) „Jako graniczne określa Jaspers to miejsce, w którym posiadany przez człowieka potencjał praktycznych rozwiązań natrafia na mur nie do pokonania (…) Kto popada w sytuację graniczną, ten transcenduje granicę przede wszystkim dlatego, że chce jednak znaleźć jakiś powód do afirmacji życia”. 6) „Wg Sartre’a zgodnie z fenomenologiczną zasadą intencjonalności świadomość jest zawsze świadomością czegoś. Tak więc to, co staje się świadome, jest ze swej natury całkiem inne niż sama świadomość”. 7) „Przejawianie geniuszu jest, w rozumieniu Sartre’a, próbą przezwyciężenia skrajnej opresji egzystencjalnej”. 8) „Freudowska antropologia z założenia godzi w dumę rodzaju ludzkiego, upokarzając go nie mniej niż obalenie geocentryzmu przez Kopernika i Darwinowska teoria pochodzenia gatunków”. 9) Adorno i Horkheimer: „Ludzie płacą za powiększanie swej władzy alienacją wobec tego, nad czym ją sprawują”. 10) Russell: „Konkretną barwną plamę poznajemy w pełni, gdy ją widzimy, i żadna dalsza wiedza o niej nie jest możliwa”. 11) Brzytwa Ockhama w ujęciu Russella: „Gdziekolwiek to możliwe, zastępuj wnioski dotyczące bytów nieznanych konstrukcjami ze znanych bytów”. Dzięki takiej logice zmierzamy ku ostatnim elementom nie tylko poznania, ale i rzeczywistości. 12) Wittgenstein (matematyk i mistyk jak Pascal): „Filozofia jest walką z opętaniem naszego umysłu przez środki naszego języka”. 13) Elementy gry językowej wg Wittgensteina: A) Kontekst życiowy: murarz i jego pomocnik budują razem dom. B) Słownik, który składa się z czterech wyrazów. C) Wspólność języka i działań. Murarz i pomocnik porozumiewają się, używając danego słownictwa. Murarz krzyczy: „Płyta!”, a pomocnik wykonuje polecenie. D) Kryteria rozumienia. Pomocnik zrozumiał wezwanie, skoro podaje płytę. 14) Carnap i Koło Wiedeńskie: „Problemy tradycyjnej ontologii dotyczą języka, nie rzeczywistości (…) Wybór języka jest wyborem świata”. Dyskusja z Carnapem – Czy istnieje język wolny od implikacji ontologicznych? 15) Quine: „Pierwotną nosicielką znaczenia jest cała teoria”.