Jesteśmy społecznością, która kocha książki

“Ludzie uczą się od innych, mądrych ludzi tego, co wiedzą o sobie, o świecie, w którym muszą żyć i o świecie, w którym chcieliby żyć.” - Harlan Ellison, Niebezpieczne Wizje, str. 5. Zawsze powtarzałem, że nie należy oceniać antologii w sposób taki, że wyciągamy średnią arytmetyczną ze wszystkich zamieszczonych tekstów, bowiem zbiory opowiadań służą jako narzędzie poszukiwań. Pozwalają nam odkryć nowych autorów, nowe głosy, chwyty literackie, świeże pomysły, niedoświadczone wcześniej emocje/perspektywy i dostarczają rozwiązań dla zagadki, jaką jest człowieczeństwo . Ocenianie je ze średniej byłoby jak otworzenie kopalni diamentów, a potem oszacowanie inwestycji przez pryzmat tego, że w ogromnych hałdach ziemi, bezwartościowych kamyczków i wód gruntowych tylko niewielki ułamek masy stanowi cenny kruszec. Po to sięgamy po antologie - by poszukiwać i znaleźć upragniony skarb. Nie będę rozpisywał się na temat tego, dlaczego “Niebezpieczne Wizje” były kamieniem milowym w historii science fiction, ponieważ jeśli nadal tego nie wiesz, prawdopodobnie nie wiesz też nic na temat tego, czym charakteryzowały się poszczególne okresy w przeszłości gatunku. A zatem warto, abyś sięgną po tą antologię, a także po pięcioksiąg “Droga do Science Fiction”, dzięki któremu poznasz korzenie science fiction i dowiesz się, czym różni się Nowa Fala od Złotego Wieku. Przejdę zatem do opowiadań. Miałem w ogóle nie wystawiać oceny punktowej dla tej kolekcji, ponieważ poszczególne teksty dosyć jaskrawo dzielą się w moim umyśle na te bardzo dobre, które zapamiętam na przyszłość oraz te, które pozostawiły mnie kompletnie obojętnym i po 2-3 miesiącach zupełnie o nich zapomnę. Sądzę, że jest to jedyna antologia SF, którą można czytać na wyrywki i absolutnie niczego nie stracić. Wcielę się zatem w rolę przemądrzałego (lecz nad wyraz inteligentnego) Harlana Ellisona i autorytatywnie powiem (oczywiście w pełni subiektywnie),jakie teksty każdy czytelnik powinien przeczytać, a jakie można sobie odpuścić. Krótka dygresja: książka rozpoczyna się od długiego wprowadzenia Asimova i Ellisona, z którym zdecydowanie warto się zapoznać. Dowiecie się wszystkiego o tym, w jakich bólach powstawała powyższa antologia oraz dlaczego jest ona tak ważna. Przedmowy do każdego opowiadania autorstwa Ellisona są przeważnie bardzo ciekawe, choć przy tym natłoku trudno je będzie spamiętać. Jednak mi osobiście sprawiły niesamowitą frajdę i czytałem je od deski do deski z wielką ciekawością. Oprócz notki biograficznej autorów jest wiele ciekawostek i anegdot, a Ellison w ożywczy sposób zamienia kronikę w ciekawą historię. Przechodzimy do tekstów. Z grona 33 opowiadań wyróżniłbym 14, które każdy czytelnik powinien znać. Reszta jest najczęściej bardzo krótka, więc błyskawicznie można je nadrobić. Zacznę króciutko od 7 tekstów, które bardzo mi się podobały, by skończyć na 7 moich ulubionych opowiadaniach z całego zbioru. Jedziemy: -> Brian Aldiss - Noc, podczas której do cna wyczerpał się czas - za oryginalność wizji, za humor, za piękny styl, za lekki ton i dystans do nauki. -> Howard Rodman - Człowiek, który poleciał na Księżyc… aż dwukrotnie - za wspaniałe przesłanie o zawrotnym tempie postępu technologicznego. -> Larry Niven - Człowiek układanka - za ciekawą, oryginalną wizję świata, w której kryminalistów przerabia się na dawców organów. -> Sonya Dorman - Idźcie, idźcie, wołał ptak - za przejmującą wizję głodującej ludzkości w postapokaliptycznej rzeczywistości. W całej antologii jedyny przykład makabrycznych opisów, które zadziałały na mnie na poziomie emocjonalnym innym niż obrzydzenie. -> R.A. Lafferty - Kraj wielkich koni - za oryginalność i wyjątkowość wizji autora. -> J.G. Ballard - Rekognicja - za wspaniały styl i trzymający w napięciu klimat. -> John Brunner - Judasz - za motyw ubóstwienia technologii w ciekawej formie. Moje ulubione 7 tekstów - które polecam każdemu i które osobiście zapamiętam na dłużej z przyczyn, które opiszę poniżej - prezentują się następująco: 7) Fritz Leiber - Porzucam kośćmi - podobnie jak Ballard chodzi tu wyłącznie o styl, a ten jest zapierający dech w piersiach. Cała opowieść dzieje się w jednym pomieszczeniu, w kasynie przy stoliku do gry w kości. Jest tu tak gęsta atmosfera, taki niepowtarzalny klimat, taki filmowy sposób kreowania obrazu, że zupełnie nie obchodziły mnie drugie dna i ukryte motywacje autora. Wciąga jak w czarną dziurę, jak bezdenna czerń stolika, na którym ma miejsca rozgrywka z… szatanem? Kosmitą? Z pewnością - złem. Cudownie napisane. 6) Roger Zelazny - Auto Da-Fe - krótkie opowiadanko o mechanicznej corridzie. Nie muszę rozumieć morału by zachwycać się stylem Zelaznego oraz jego nietuzinkową wizją. Ten tekst zostaje w pamięci długo po lekturze. 5) Theodore Sturgeon - Czy gdyby wszyscy mężczyźni byli braćmi, pozwoliłbyś któremuś ożenić się z twoją siostrą - króciutko mówiąc, jest to tekst o kazirodztwie. Bardzo dobrze napisany, trochę rozwleczony aby popisać się stylem, ale absolutnie angażujący uwagę. Jest tak nisko w mojej liście tylko z jednego powodu - zawiodła mnie ostateczna dysputa na główny temat. NIe wiem, na ile to wynika z ówczesnej wiedzy naukowej na temat kazirodztwa, ale terminologia naukowa związana z wadami genetycznymi, o których naczytałem się w internecie nijak się nie pokrywała z tą użytą przez Sturgeona, była zdecydowanie bardziej skomplikowana i jednoznaczna. Strona przeciwna kazirodztwu nie wykazała się zbytnią wnikliwością w zagadnienie, nie zadawała pogłębionych pytań, a w naukowych “faktach” dyktowanych z autorytatywną pewnością siebie przez zwolennika kazirodztwa zabrakło mi rozróżnienia pomiędzy tym, co jest potwierdzonym naukowo faktem, a co fikcją literacką i wymysłem autora. Brak źródeł! Nijak nie mogłem rozsądzić czy potwierdzić pewnych tez na temat seksualności niemowlaków, a można by się powołać na jakieś badania “starożytnych naukowców” (z perspektywy mieszkańców galaktycznego imperium, z którym obcujemy w opowiadaniu). Występuje tu również jeden błąd poznawczy, który powinien się spotkać z natychmiastową kontrą. I na koniec: temat schodzi na chów wsobny. Zwolennik zbywa argument, jakoby w kazirodztwie musiało dochodzić do prokreacji w ramach tych związków. Jednocześnie parę stron później przekonuje do chowu wsobnego jako strategii przetrwania. W końcu nie rozumiem czy oni się rozmnażają we własnej rodzinie czy nie? A jeśli tak, to czemu wcześniej ten punkt o wadach genetycznych został zdmuchnięty machnięciem ręki, jako argument “nie fair” i stawiający znak równości pomiędzy miłością w rodzinie, a prokreacją? Czemu umyślne i świadome narażenie dziecka na podwyższone ryzyko niepełnosprawności jest pochwalane? Chyba, że ich technologia medyczna (która jest opisana jako super zaawansowana) radzi sobie i z takimi przypadkami, nie jest to jednak powiedziane wprost. Tekst daje do myślenia i jest fascynująco napisany, ale finalna konfrontacja na argumenty jawi mi się jako pobieżna i bardzo mgliście traktująca wiedzę naukową i fikcję literacką. Brakowało mi dowodów na poparcie niektórych tez, nazwisk, prac naukowych, czegokolwiek. Jednym słowem nie wiedziałem, czy Sturgeon po prostu nie robi mnie w wała. Jednak z pewnością jest to najciekawsza z "niebezpiecznych wizji" w całym zbiorze. 4) Poul Anderson - Eutopia - agent z multiwersum podróżuje do innej rzeczywistości, tam popełnia faux pas i musi ratować skórę. Na koniec uczy się czegoś nowego na temat odmienności społeczeństw i ograniczeń utopii jego rzeczywistości. Uwielbiam opowiadania Andersona, są zawsze piękne i przemyślane. I to samo dostajemy tutaj. 3) Philip K. Dick - Wiara waszych ojców - rzeczywistość vs. halucynacja, Bóg vs. psychologia. Dick ma talent do tworzenia tej atmosfery zaszczucia, niepewności, second-guessing na temat tego, czy postacie poboczne okłamują głównego bohatera, czy mówią mu prawdę, czy to jakiś test na lojalność partyjną. Akcja rozgrywa się w świecie podbitym przez komunistyczne Chiny. Do wszystkich mieszkańców Ziemi przemawia Lider, który wydaje się być czymś nieludzkim, ale nie wiadomo dokładnie czym. Fikcja miesza się z realnością, teorie spiskowe mnożą się, a ruch oporu próbuje podjąć działania. Świetne! Dick mnie jakoś specjalnie nie rozgrzewa, ale gdy już zachwyca, to osiąga poziom geniusza. 2) John T. Sladek - Szczęśliwy - o otępieniu ludzi wywołanym technologicznym wspomaganiem. Co prawda opowiadanie Williamsona o podobnej tematyce “Z założonymi rękami” z 1947 roku jest 10 razy lepsze. Ale i to warto przeczytać. W dobie rozwijającej się AI należy czytać tego typu tekstu by mieć świadomość, że istnieje koszt alternatywny dla naszej wygody. Przestajemy być wolni od tego, aby NIE korzystać z pewnych narzędzi. Ciągle słyszy się bzdurne teksty typu “poprzednie pokolenie też mówiło, że to następne jest głupsze od poprzedniego! A jednak nadal jakoś się trzymamy”. Cóż, to że tak się działo już w starożytności nie znaczy, że pewnego dnia nie obudzimy się w rzeczywistości, w której ludzkość tak pogrąży się w idiotyźmie, że cywilizacja w pełni uzależni się od swojego mechanicznego środowiska, a gdy ono upadnie to my upadniemy razem z nim. Polecam ten tekst w dobie rozwoju AI, które będzie nas zastępować we wszystkich sferach życia codziennego. 1) Keith Laumer - Próba niszcząca - dlaczego pierwsze miejsce? Ponieważ jest tu adrenalina, jest akcja, jest osobliwa narracja i świetnie wyegzekwowany pomysł. Nie mogłem się od tego tekstu oderwać. Opisuje walkę o umysł pewnego faceta między dwoma przeciwstawnymi siłami (jedna z nich jest pozaziemskiego pochodzenia!). Nie jest to najlepsze opowiadanie, ale jest to z pewnością najbardziej żywotny tekst w całym zbiorze, który mógłby bez żadnej zmiany zostać napisany dziś przez jakiegoś speca od space opery i kosmitów. Obcy jest nietuzinkowy, tajemniczy i ciekawy naszej ludzkiej natury, naszego sprzecznego wewnętrznie strachu przed śmiercią i altruistycznego poświęcenia. Elementy akcji są opisane doskonale, z pełnym rozeznaniem w tym co się dzieje i jak się dzieje. Tak jak już napisałem, jest to współczesny tekst, który jakimś cudem trafił do lat 60. Ogromnie polecam. Reszta utworów jest niepotrzebnie udziwniona, zawierająca sceny makabry lub przemocy dla samego shock value. Nie kupuję przesłania “bo ludzka natura jest zła”. Może to i prawda, ale uważam tą złotą myśl za niewystarczającą do opisywania gwałtów, poronień i innych porąbanych scen. Na waszym miejscu pierwsze 208 stron książki pominąłbym całkowicie (chyba że macie seksualne fantazje na temat nastoletniej blondynki przebierającej się w skąpe ciuszki i krojącej swoich kochanków-zabawki na małe kawałeczki. Wtedy przeczytajcie Blocha). Część opowiadań była dla mnie kompletnie nieczytelna, po co ktoś je napisał. Opowiadania o religii raczej należą do słabszych. Całość jest wspanialsza niż suma poszczególnych składowych. Teksty są niewątpliwie oryginalne, nietypowe, są ciekawie napisane, a gdy są krótkie na 3-8 stron, to można je szybko zaliczyć, więc nie ma tu wielkiej straty czasu. W tej kategorii wyróżniłbym “Czy chcesz, by sławił cię proch?” Damona Knighta, który to jako jedyny wam odrobinę zaspoileruję (sam tekst ma 3 strony i chodzi tu wyłącznie o ostatnią linijkę której wam nie zdradzę). No więc ludzkość wykończyła się w wyniku wojny nuklearnej. Bóg zstąpił na Ziemię, jak to było opisane w Biblii, przegląda krajobraz zniszczeń i co się okazuje - że człowiek zostawił dla Boga wiadomość. Jedno zdanie, wcale nie słowa tytułowe. I to zdanie jest kapitalne. Także możecie sobie łyknąć to opowiadanie. Jestem zadowolony z lektury tego zbioru. Dzięki temu dowiecie się, czym był literacki skok jakościowy, jakiego doświadczyła literatura SF za sprawą Nowej Fali. I poznacie znaczenie słowa “fikcja spekulatywna”, które nie bez powodu Ellison tutaj rozgranicza. Wiele z tekstów tutaj zamieszczonych to właśnie to, a nie klasycznie rozumiane science fiction. I stanowi to z pewnością o wyjątkowości tej antologii. Polecam ludziom chcącym poznać historię tego pięknego gatunku literackiego.