Człowiek po raz pierwszy wpadł na to, że swoje myśli i uwagi może zapisać, około 5 tys. lat temu na Bliskim Wschodzie. Był to olbrzymi postęp i, jak każdy postęp, miał swoich przeciwników. Wśród nich choćby Sokratesa, który twierdził, że człowiek jest bardzo naiwny (…), skoro myśli, że słowa pisane coś więcej potrafią, jak tylko przypominać człowiekowi, który rzecz samą zna, to, o czym pismo traktuje. Do wynalazku pisma nie był też do końca przekonany Platon, który w „Liście VII” wyraża takie zdanie: jeżeli zaś naprawdę powierzył książkom to, do czego największą przykłada wagę, „oto zaiste mu — nie bogowie — ludzie śmiertelni rozum odebrać zdołali".

Szczęściem żaden z nich nie był w stanie zatrzymać postępu i ludzie pisali, bazgrali i ryli, gdzie tylko mogli; na kamiennych stelach, glinianych tabliczkach, papirusowych zwojach czy pergaminowych kartach. Aż pewnego dnia świat ujrzał książki w postaci kilku kart połączonych ze sobą grzbietem – czyli w formie przypominającej współczesne publikacje. Kiedy to nastąpiło? Zapraszamy do zapoznania się z naszym zestawieniem wybranych najstarszych książek na świecie.

Złota Księga Etrusków

data powstania: około VI wiek p.n.e.
miejsce znalezienia: dolina rzeki Struma, południowo-wschodnia Bułgaria

Jeśli wybierzecie się na wakacje do Bułgarii, koniecznie odwiedźcie Muzeum Narodowe w Sofii. Będziecie mieć okazję zobaczyć prawdopodobnie najstarszą kompletną książkę świata – Złotą Księgę Etrusków. Odnaleziono ją w dolinie rzeki Struma w południowo-wschodniej Bułgarii i liczy sobie około 2,5 tysiąca lat.

Jest to sześć złotych płytek spiętych złotymi obręczami, zapisanych w języku etruskim, którego do tej pory naukowcy nie zdołali całkowicie odczytać – nieznane jest znaczenie większości słów w tym języku. Na niektórych tabliczkach ujrzycie ilustracje: harfę, syrenę, żołnierzy i jeźdźca. Prawdopodobnie książka została stworzona na pogrzeb arystokraty – wyznawcy orfizmu.

Ten niezwykle cenny artefakt trafił na tereny współczesnej Bułgarii prawdopodobnie dzięki starożytnym kupcom podążającym szlakami handlowymi z Włoch na północ Europy. Muzeum Narodowemu w Sofii książkę przekazał w 2003 roku 87-letni darczyńca z Macedonii.

Złote tabliczki z Pyrgi

data powstania: około V wiek p.n.e.
miejsce znalezienia: starożytny port Pyrgi, Włochy

Kolejna książka ze szczerego złota zawierająca inskrypcje w języku etruskim. Trzy złote tabliczki, z których dwie zapisano w języku Etrusków, a jedną po fenicku, znaleziono w 1964 roku podczas wykopalisk prowadzonych w starożytnym porcie Pyrgi we Włoszech. Ich powstanie datuje się na około 400-500 rok p.n.e.

Na brzegach szczerozłotych kart widoczne są otwory. Naukowcy sądzą, że powstały one na skutek spięcia tych płytek razem. Tabliczki zawierają informację o powierzeniu świątyni w Pyrgii fenickiej bogini Astarte przez tyrana Caere – Thefarie Velianasa.

Tabliczki z Pyrgi można zobaczyć w Narodowym Muzeum Etruskim w Rzymie.

Biblioteka z Nag Hammadi

data powstania: około IV wiek n.e.
miejsce znalezienia: Nag Hammadi, Egipt

W 1945 roku dwóch beduińskich chłopów kopało w poszukiwaniu nawozu nieopodal miejscowości Nag Hammadi. Podczas pracy natrafili na gliniany dzban z 13 papirusowymi kodeksami oprawionymi w skórę. Tym samym dokonali jednego z największych odkryć archeologicznych XX wieku.

Naukowcy ocenili, że księgi powstały około 350 roku n.e. Zawierają teksty apokryficzne spisane w języku koptyjskim, m.in. Ewangelię Tomasza, czyli zbiór 114 powiedzeń Jezusa, które miał spisać Tomasz Apostoł. Spośród 51 utworów zapisanych na papirusach, aż 49 było do tej pory zupełnie nieznanych.

Biblioteka z Nag Hammadi jest przechowywana w Muzeum Koptyjskim w Kairze.

Ewangeliarz Świętego Kutberta

data powstania: około VII wiek n.e.
miejsce znalezienia: katedra w Durham, Wielka Brytania

Ewangeliarz Świętego Kutberta jest prawdopodobnie najstarszą oprawioną europejską księgą. Uczeni datują jego pochodzenie na VII wiek n.e. Manuskrypt zawiera spisaną po łacinie Ewangelię Świętego Jana.

Ewangeliarz został znaleziony w 1104 roku w trumnie z ciałem Świętego Kutberta z Lidisfarne, gdy dokonywano przenosin relikwii Świętego. Nie wiadomo jednak, czy była to księga, z której Święty Kutbert korzystał, czy też została stworzona jako dar do grobu.

W 2012 roku Biblioteka Brytyjska kupiła księgę za 9 milionów funtów i obecnie Ewangeliarz jest udostępniony zwiedzającym w budynku Biblioteki w Londynie. Wszyscy, którzy chcieliby zapoznać się z dziełem bez wychodzenia z domu, mogą to zrobić, wchodząc na stronę.

Rozmyślania przemyskie

data powstania: około XVI wiek n.e.
miejsce znalezienia: greckokatolicka kapituła w Przemyślu, Polska

Nasze zestawienie nie byłoby pełne, gdybyśmy zapomnieli o najstarszej księdze spisanej w całości w języku polskim – „Rozmyślaniach przemyskich”. Ten sporządzony na początku XVI wieku rękopis opisuje życie Marii i Jezusa, a opiera się nie tylko o tekst Ewangelii, ale i legendy i apokryfy. Znajdziemy w nim humorystyczne fragmenty,  np. opowieści o tym, jak Jezus w dzieciństwie pomagał Marii przyprawiać kapustę.

Manuskrypt znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej i jest anonimowym odpisem starszego utworu, prawdopodobnie pochodzącego z przełomu XV i XVI wieku. „Rozmyślania przemyskie” możecie znaleźć również w formie elektronicznej w serwisie Polona.