Zofia Karaszewska: Czy Dygot jest opowieścią o wykluczeniu, poszukiwaniu sensu czy może o przegranym życiu?

Jakub Małecki: Mam nadzieję, że o wykluczeniu, poszukiwaniu sensu i jeszcze o miłości. O przegranym życiu to raczej nie, bo nie wydaje mi się, by w jakimkolwiek przypadku można mówić o życiu wygranym – zawsze na końcu nas zakopują, więc to średnia wygrana, moim zdaniem.

Opisuje Pan ludzkie cierpienia, rozterki, namiętności w mroczny i fascynujący sposób; stawia w centrum uwagi prostego człowieka. Czy jest on dla Pana wystarczająco ciekawy?

Tak, coraz bardziej. Wie pani, jak widzę jakiegoś starszego człowieka w pociągu, to się zastanawiam, co by tu zrobić, żeby go namówić na opowiedzenie historii swojego życia. Strasznie mi się to wydaje ciekawe, takie życie od A do Z. Strasznie również w sensie dosłownym, bo w przemijaniu jest coś niewytłumaczalnie dla mnie przerażającego.

To nie historia determinuje życie bohaterów pańskiej prozy, nie są oni też panami swojego losu. Co nimi kieruje? Przeznaczenie?

O to właśnie chodzi, że nic. Wielkie nic. Mam wrażenie, że sami dopisujemy sobie sens życia, bo trudno nam się pogodzić z tym, że żyjemy tak sobie, ot, po prostu, jak na przykład stonka ziemniaczana. A w życiu stonek ziemniaczanych jakoś nikt się sensu nie doszukuje.

Prawdziwymi szaleńcami są Ci, którzy patrzą na to wszystko dokoła i pozostają normalni - tragiczne jest życie w Pana powieści. Szczęście jest chwilowe i zdarza się rzadko, nikt na nie właściwie nie liczy. Nie czuć w tym fałszu, czy to dlatego, że tak Pan widzi świat?

Ja jestem generalnie wesołym człowiekiem i w sumie sam się sobie dziwię, że jak siadam do pisania, to zaczynam opowiadać o takim mrocznym, beznadziejnym świecie. Myślę jednak, że dobrze to pani ujęła – w perspektywie całego życia szczęście zawsze jest mniej lub bardziej chwilowe.

Ignorancja, bieda, średniowieczna mentalność. Tak Pan postrzega życie na polskiej prowincji?

Nie. Uważam co najwyżej, że taka była kiedyś, ale też nie każda. Zresztą, ja bardzo lubię wieś i jestem w duszy wieśniakiem. Życie na wsi wydaje mi się jakieś takie prawdziwsze niż to w mieście. No i na wsi można na przykład rąbać drewno, co jest bardzo fajne.

Cudak, diabeł, odmieniec - albinos na wsi ma życie jak w piekle. Skąd pomysł na takiego bohatera?

Ze zdjęcia „Albino boys” Brenta Stirtona. Trafiłem na nie przypadkiem i zryło mi beret, jak to mówią. Na zdjęciu pięciu niewidomych chłopców albinosów z domu dziecka - stoją i pozują fotografowi, który później wygrywa World Press Photo. Porażająco smutne.

Irena rodzi dziecko białe jak śnieg. Prosi męża, żeby je udusił. Strach przed wykluczeniem ze społeczności przegrywa z macierzyńską miłością?

Nie, Irena wtedy nie rozumowała racjonalnie i to nie była jakaś obawa „wykalkulowana” – raczej taki zwyczajny strach przed tym, co jej się urodziło. Przecież ona nie wiedziała, że ludzie mogą rodzić takich ludzi.

Kobiety w Pana książce popadają w nałóg czytania, uciekają w codzienność; wolności nie daje im nawet ucieczka od męża. Co je ogranicza i unieszczęśliwia?

Szczerze mówiąc, to nie miałem zamiaru przedstawiać w „Dygocie” kobiet w jakiś określony sposób. Takie bohaterki sobie wymyśliłem, bo takie mi pasowały do tej opowieści. Uszczęśliwia je i ogranicza to samo, co mężczyzn - taki przynajmniej był zamysł.

Jedna z bohaterek, Helena, marzy o tym, żeby być kimś innym; martwi ją, że nic już w życiu nie osiągnie. Czy według Pana nuda i stagnacja może być równie bolesna i uciążliwa w życiu, co wykluczenie ze względu na chorobę? Czy to podobne osamotnienia?

Nie wiem, czy można te dwie rzeczy porównywać, ale wydaje mi się, że taka zupełna życiowa nuda i stagnacja może stać się w pewnym momencie bardzo uciążliwa, bo przecież poczucie, że się w życiu nie wykorzystało żadnej z szans i nie zrobiło właściwie nic, to musi być okropna sprawa. Myślę, że ludzie przechodzą te różne „kryzysy wieku średniego”, bo właśnie dociera do nich, czego nie zrobili i czego już nigdy nie zrobią, więc się chwytają wszelkich drogich samochodów, nowych partnerów, operacji plastycznych i tak dalej, bo chcą udowodnić wszystkim, również sobie, że jeszcze ich na wiele stać. Mam wielką nadzieję, że mi nic takiego nie odbije.

W Pana powieści często pojawiają się obłąkani, nieszczęśliwi ludzie niedopasowani do świata. Dlaczego ta granica szaleństwa jest tak bardzo cienka?

Wcześniej zacytowała Pani takie zdanie z książki: Prawdziwymi szaleńcami są Ci, którzy patrzą na to wszystko dokoła i pozostają normalni. I właśnie o to mi chodziło, kiedy pisałem o tych ludziach. Widząc, jak funkcjonuje świat wokół nas, trudno jest nie zwariować.

W „Dygocie” jeden z bohaterów przytacza teorię, że każdą naszą decyzję w życiu da się przewidzieć, bo życie opiera się prawdopodobieństwie. Czy według Pana mamy wolną wolę?

Nie wiem właśnie. Bardzo mądry kolega wytłumaczył mi ostatnio, że na poziomie kwantowym w komórkach ludzkiego organizmu jest coś takiego, co dopuszcza istnienie wolnej woli – to znaczy, że nie każdą naszą reakcję, myśl, emocję itp. da się przewidzieć. Ale jak się zastanowić nad tym tak na chłopski rozum, to wydaje się, że przy danym życiorysie, otoczeniu, genach i doświadczeniach, możliwości wyboru mamy raczej niewielkie.

Jest Pan bezwzględny dla swoich bohaterów, wystawia ich na próby jak bezlitosny Jahwe, rzadko zresztą z nich wychodzą cało. Gdy myślimy, że już nic gorszego nie może spotkać Janka, Pan pozbawia go nóg. Celowo stawia Pan bohaterów „Dygotu” na krawędzi?

Celowo, bo chciałem pokazać w tej książce momenty, kiedy człowiek zmienia się w kogoś trochę innego niż był przed chwilą. A to są zwykle takie właśnie sytuacje. Największe przemiany zachodzą w nas pod wpływem dramatów i dlatego bohaterowie „Dygotu” poruszają się tak blisko tej nieszczęsnej krawędzi.

A lubi ich Pan? Rozumie ich zachowania?

Nie żywię do nich żadnych uczuć, ani pozytywnych ani negatywnych. Pisząc o nich, staram się to robić tak, żeby byli trochę nieprzewidywalni, trochę skołowani wewnętrznie, bo tacy mi się wydają najciekawsi.

To już pańska siódma książka, ale dopiero teraz wypływa Pan na szerokie wody. „Dygot” został świetnie oceniony przez krytyków i czytelników. Czuje Pan, że przychodzi upragniony sukces?

Cieszę się, że „Dygot” został tak entuzjastycznie przyjęty – każdy chyba lubi, jak go tak chwalą, zwłaszcza jeśli miłe słowa wypowiadają poważani krytycy, ludzie z radia, telewizji i tak dalej. To jest bardzo miłe i sprawiło mi naprawdę sporo radości. Doskonale jednak wiem, jakie to wszystko ulotne i w dłuższej perspektywie nieważne, więc jestem już w pełni przygotowany na to, że za chwilę wszyscy o „Dygocie” zapomną. W takich sytuacjach najlepszą strategią jest się zbytnio nie podniecać.

Planował pan, że napisze zupełnie inną książkę niż poprzednie?

Nie. Ale i ona nie jest chyba zupełnie inna niż poprzednie. Wielu krytyków tak pisało, ale moim zdaniem to nie był aż taki wielki skok ani przełom.

Od „Dygotu” nie można się oderwać, nie mogłam zacząć nic robić, nim go nie skończyłam. Czy myśli Pan, że można porzucać złe książki w połowie? Robi Pan tak czasami? Czy pisze Pan z myślą o czytelnikach?

Przede wszystkim cieszę się, że nie mogła się Pani oderwać od „Dygotu”, to naprawdę bardzo miło słyszeć. Natomiast odnośnie przerywania lektur: jak już coś czytam, to raczej nie porzucam, nawet jak jest kiepskie, bo zawsze mam nadzieję, że jednak się polepszy. Nie doczytałem w życiu zaledwie kilku książek i to najczęściej dlatego, że coś mi przeszkodziło, a potem jakoś już nie chciało mi się do tego wracać.

Co Pan lubi czytać?

Czytam rzeczy bardzo różne, ale generalnie lubię książki „o czymś”. Zdarza mi się sięgać po jakieś cuda, w których nie ma fabuły, tylko jeden wielki eksperyment formalny, ale zawsze się wtedy czuję, jakbym poszedł na wykwintną kolację i dostał piękną zastawę, kieliszki, muzykę w tle i atmosferę, ale na talerzu nic. Trochę bez sensu. Uważam, że książka, obok swoich licznych innych walorów i funkcji, powinna być o czymś.

A czego Pan nienawidzi czytać?

Chyba nie ma niczego takiego. W literaturze na pewno. Ale przy tym nie mam zielonego pojęcia, co się dzieje w polityce, nie kupuję gazet, nie mam telewizora ani fejsbuka. Żyję sobie raczej wesoło.