Livraria Bertrand na Chiado w Lizbonie

To samo miejsce od 1732 roku, te same pomieszczenia od roku 1773. Niezmiennie czynna, podczas upadku monarchii, dyktatury Salazara; wróciła w portugalskie ręce wykupiona od grupy Bertelsmana w 2010 roku przez Porto Editora. Najstarsza czynna bez przerwy księgarnia świata mieści się w Lizbonie. W Krakowie, co prawda sprzedawano książki już wcześniej, w XV wieku, potem w 1610 roku, ale księgarnia na krakowskim Rynku miała przerwy w funkcjonowaniu. Nad Tagiem pierwszy sklep z książkami Fourego zdemolowało co prawda trzęsienie ziemi z 1755, które zniszczyło ponad połowę miasta; jednak szybko odbudowany wznowił działalność i trwa, pod tym samym adresem, od setek lat.

Livraria Bertrand to dziś sieć ponad 50 księgarń, księgarnia internetowa, wydawnictwo i około czterystu pracowników. Niemniej z pietyzmem traktuje swoje korzenie, dbając o odpowiedni klimat we wnętrzach przy Rua Garrett. Siedem pomieszczeń tworzy amfiladę, każde ma swojego patrona. Od Aquilino Ribeiro przy wejściu z fotelami, na których ten portugalski, lewicujący pisarz lubił siadywać, po Fernando Pessoa, który patronuje ostatniemu z pomieszczeń. Zza okularów mierzy kosym spojrzeniem pijących podwójne espresso.

Nieopodal zresztą znajduje się również pomnik tego portugalskiego intelektualisty, pisarza, poety… Jakakolwiek próba jego pisemnej charakterystyki powinna zakończyć się wielokropkiem. Ile by określeń by w przypadku Pessoi nie padło, zawsze jakiegoś będzie brakować.

Portugalskie księgarnie – można się zapomnieć

Lizbońskie księgarnie to nie tylko Livraria Bertrand – leciwa i dostojna, jednocześnie piękna i uderzająca do głowy… Jest dojrzała, wie, czego chce, zdecydowanie w typie piszącego te słowa. W stolicy Portugalii jest też księgarnia w LX Factory, nowoczesna, szalona, nieokiełznana, oferująca moc doznań, na dłuższą metę trochę męcząca. Księgarnia znajduje się w pofabrycznym, XIX-wiecznym kompleksie dającym dach nad głową również dziesiątkom innych przedsięwzięć: artystycznym, start-upom i, jak zwykle w Lizbonie, kawiarenkom i barom, bez których nikt chyba – i przyjezdny, i miejscowy, nie wyobraża sobie tutaj życia. W księgarni bez mała setka metrów półek, dziesiątki ich poziomów i wisząca nad schodami instalacja, a może rzeźba? – rozpędzonej rowerzystki lub rowerzysty. Pęd rozwiewa postaci włosy, porywa fantazyjnie zawiązany na szyi szalik… Rower, którego dosiada, jest skrzydlaty niczym pegaz.

Wymieniając księgarnie w Portugalii, wspomnieć należy też o Livraria Lello & Irmao w Porto. To chyba najbardziej niezwykłe wnętrze księgarni, jakie można sobie wyobrazić. Z niezwykłymi schodami (podobno zainspirowały J.K. Rowling podczas opisywania Hogwartu), witrażem w suficie, drewnianymi rzeźbami i ozdobami. Livraria Lello jest piękna, doskonale „zrobiona”, pełna niespodzianek, lecz jak na gust piszącego te słowa nieco zbyt ostentacyjna i, wybacz – Piękna Księgarnio, nieco powierzchowna. Jakby nie książki, ale sam jej wygląd miały być najważniejsze.

W Lizbonie książki można kupić też na ulicy. Co sobotę, nieopodal Livraria Bertrand na Rua Anchieta bookiniści rozstawiają swoje stoły, a mieszkańcy Lizbony i, rzecz jasna, turyści, szukają czytelniczych ciekawostek.

Portugalscy czytelnicy i ich upodobania

W Portugalii miał i ma kto pisać. Tych, co po portugalsku przelewają słowa na papier, ma też kto czytać. Pamiętać należy, że rynek odbiorców utworów w tym języku nie zamyka się tylko w granicach kraju. Portugalski jest językiem ojczystym dla ponad dwustu pięćdziesięciu milionów ludzi. Co ciekawe, jednak potężny czytelniczy rynek brazylijski, posługuje się innym „portugalskim” niż Europa i niektóre kraje afrykańskie. Zresztą, Brazylia liczy sobie trzy razy więcej mieszkańców niż inne portugalskojęzyczne kraje razem wzięte, więc w sumie to właśnie tą odmianą portugalskiego posługuje się najwięcej potencjalnych czytelników. Potencjalnych, gdyż, o czym też pamiętać należy, biegle czyta jedynie jedna czwarta mieszkańców tego kraju. Nagabywany redaktor z wydawnictwa Bertrand przyznaje, że książki rodzimych pisarzy kierowane na rynek brazylijski wymagają tłumaczenia z portugalskiego na… portugalski. Podkreśla też, że czynione są starania ujednolicania języka po obu stronach Atlantyku.

Po europejskiej stronie Oceanu, w Lizbonie i całej Portugalii czyta się dużo. W Livraria Bertrand, w sali Aquilino Ribeiro stoi specjalny regał, podzielony na dwie części, na którym można na żywo śledzić ranking najczęściej kupowanych książek. Z lewej książki „non fiction”, z prawej beletrystyka; zarówno przekłady, jak i książki portugalskich autorów. Na półce po lewej, na drugim miejscu króluje „Historia Portugalii” w popularnym, skróconym liczącym sobie – w zależności od wydania – około 250 stron tomiku. Raquel Gandusa z jednej z lizbońskich księgarni podkreśla w rozmowie, że książki historyczne cieszą się dużym zainteresowaniem czytelników.

Niektórzy, co Raquel podkreśla ruchem dłoni w okolicy czoła, mają prawdziwego bzika na punkcie szukania w nich własnych korzeni.

Z kolei pracujący w Livraria Bertrand Sergio Camico podaje trzy nazwiska najchętniej kupowanych współczesnych portugalskich pisarzy. Antonio Lobo Antunes, Afonso Cruz i Jose Luis Peixoto stanowią trójkę, po którą klienci portugalskich księgarni sięgają najczęściej. Kiedy już sięgną, to czytają: w kawiarenkach, na przystankach świetnie działającej w Lizbonie komunikacji publicznej, nad brzegiem Tagu, czy po prostu – na ulicy. Oczywiście przez cały czas, niesłabnącą popularnością cieszą się ci najwięksi patronujący amfiladowym salom w „Bertrandzie”: Aquilino Ribeiro, José Saramago, Eça de Queiros, Almada Negreiros, Alexandre Herculano, Sophia de Mello Breyner i, rzecz jasna, Fernando Pessoa.

Polscy pisarze po portugalsku

Sergio Camico zapytany o polskich autorów podaje bez zastanowienia Stanisława Lema. Czytał „Solaris” w przekładzie Teresy Fernandes Świątkiewicz, która zresztą jest prawdziwą instytucją, jeśli chodzi o udostępnianie nad Tagiem polskich autorów, poetów, ścieżek dialogowych polskich filmów czy treści wystaw. Przy Rua Garett jest specjalna półka noblistów, na której można znaleźć książki polskich autorów. Czesław Miłosz, Wisława Szymborska i Olga Tokarczuk stoją tu wraz z innymi docenionymi przez Akademię Szwedzką. Tytułów Olgi Tokarczuk jest zdecydowanie najwięcej: „Prawiek i inne czasy”, „Dom dzienny, dom nocny”, i „Bieguni” w portugalskich wersjach czekają na zainteresowanych.

Sergio deklaruje w wolnym czasie lekturę „Biegunów”, którą polecił mu kolega.

Pytani o Miłosza i Szymborską pracownicy odwiedzanych księgarni – nazwiska, owszem kojarzą, jednak nie czytają raczej portugalskich przekładów polskiej poezji.

Lizbona, mimo hałaśliwego charakteru jest miastem, w którym się czyta. To nie ulega wątpliwości, wystarczy się przejść na spacer, czy postać chwilę na przystanku. Można siedzieć przy ruchliwej Rua Aurea, przy stoliczku stojącym metr od krawężnika ruchliwej ulicy i … czytać. Pomagają: espresso i rozpływające się w ustach babeczki: pasteis de Nata. Oczywiście wybór książki też ma znaczenie. Co ważne, wokół wiele osób czyni podobnie, przymykając oczy z ukontentowania po kolejnym kęsie wyśmienitej babeczki z Belem… Piszący te słowa ma na myśli ciasto, żeby nie było.