„Podziemie”, czyli problemy z chronologią

Haruki Murakami próbuje swoich sił w literaturze „non fiction”, jednak jego tłumaczone do tej pory na polski książki służyły raczej swego rodzaju autokreacji. „Zawód: powieściopisarz” (przekład Anna Zielińska-Elliott) czy „O czym mówię, kiedy mówię o bieganiu” (tłumaczenie Jędrzeja Polaka) to pozycje, które pozwalają czytelnikom zbliżyć się do ich autora… No właśnie, czy na pewno? Czy ta nieprzypadkowo stosowana „Pierwsza osoba liczby pojedynczej” (tytuł wydanego w 2020 roku w Japonii i w Polsce zbioru opowiadań w tłumaczeniu Anny Zielińskiej-Elliott) nie jest czasami kolejną próbą gry z czytelnikiem, precyzyjnie zaplanowanym w czasie zaproszeniem do wspólnej drogi: na ścieżce biegowej lub na kartkach książek? Może to złudne poczucie iluminacji, ewentualnie mały kroczek w kierunku szaleństwa, ale po przeczytaniu kilku książek Murakamiego w tym samym czasie można zauważyć w kolejności wydawania, sposobie pisania i tytułach – jakiś zakrojony na dłuższy czas, nieujawniony na razie, plan pisarza. Plan, zaburzony w przypadku polskich (nie tylko zresztą polskich) przekładów.

„Podziemie. Największy zamach w Tokio” w przekładzie Michała Kłobukowskiego to najnowszy wydany w Polsce tom Murakamiego. Jednocześnie chyba, wbrew pozorom, najbardziej osobisty. To właśnie zamach w tokijskim metrze był jedną z przyczyn, dla których pisarz zdecydował się wrócić do Japonii po kilkunastu latach mieszkania i tworzenia na tak zwanym Zachodzie - we Włoszech i USA. „Podziemie” wydano w Polsce po dwudziestu czterech latach od jego japońskiej premiery. Czy to ma jakieś znaczenie? Szmat czasu… Pisarz przystąpił do rozmów z ofiarami zamachu rok po rozpyleniu trującego sarinu w tokijskim metrze. Procesy zamachowców i członków sekty trwały. Polskie wydanie, wzorem angielskiego, łączy również rozmowy autora z członkami sekty „Najwyższa Prawda”. Długo czekało „Podziemie” na wydanie w języku polskim. Niemal tak długo, jak przywódca sekty Aum czekał na śmierć w celi japońskiego więzienia. Wyrok na Shoko Asaharę wydano w 2004, dziewięć lat po zamachu, na jego wykonanie czekał kolejne czternaście lat. Szmat czasu…

Po przeczytaniu „Podziemia” książki, których autorem jest Haruki Murakami, a przynajmniej pewne zawarte w nich wątki, jawią się w zupełnie innym świetle. Może to ryzykowna teza, ale właśnie rozmowy z ofiarami i członkami sekty sporo zmieniły w pisarstwie japońskiego pisarza.

Pisarz – kreacja wizerunku, czy sposób na życie

Charlie Parker, a właściwie muzyka tego wybitnego amerykańskiego saksofonisty, który zmarł w wieku trzydziestu pięciu lat wyniszczony alkoholem i narkotykami, brzmi między wersami „Pierwszej osoby liczby pojedynczej”, zbioru opowiadań Murakamiego wydanego w 2020 roku. Czy ten tytuł ma znaczenie? Czy pojawienie się wątków klasycznej japońskiej poezji w czterdzieści lat po rytualnym samobójstwie Mishimy w książce pod takim właśnie tytułem to kolejny sygnał? Tak, oczywiście – ktoś powie – następne będą kręgi w zbożu i niezauważalny przez innych, mający ukryte znaczenie rytm świateł na skrzyżowaniach w Kobe (trzęsienie ziemi w tym mieście to prawdopodobnie drugi z powodów powrotu Murakamiego do ojczyzny).

Niemniej tytuł: „O czym mówię, kiedy mówię o bieganiu” jest czytelnym nawiązaniem do „O czym mówimy, kiedy mówimy o miłości” Raymonda Carvera – zbioru opowiadań amerykańskiego prozaika i poety, który z krótkiej formy uczynił swój znak firmowy. Czy to kolejny sygnał, wyjaśnienie rwanych fabularnie wcześniejszych „Słuchaj pieśni wiatru / Fliper roku 1973” (w Polsce ukazały się w jednym tomie)? Murakami przecież porównuje swoje biegowe starty i treningi do pracy pisarskiej. A może to rzeczywiście kręgi w zbożu… Za dużo „Archiwum X” i Daenikena w długie zimowe wieczory?

O czym pisze, kiedy pisze o Japonii. Kto? Murakami, rzecz jasna

Nie jest nową tezą, że Murakami pisze od swojego debiutu „Słuchaj pieśni wiatru”, w zasadzie jedną książkę. Przynajmniej jeśli chodzi o beletrystykę… Może wcale nie trzeba tego rozdzielenia? Może wszystkie książki stanowią jedną, z wyjątkiem „Podziemia…” właśnie. Ta książka wydaje się być wyjątkowa. Jest kluczem otwierającym inne, które były przed i po powrocie Murakamiego z europejskich i amerykańskich wojaży. O ile nagły przebłysk na baseballowym stadionie (ile w tym autokreacji wie sam autor… Albo i nie...) był początkiem, to rozmowy przeprowadzane podczas pisania książki o zamachu w metrze w Tokio, w szesnaście lat po debiucie, były swoistym rytuałem przejścia do literackiej dojrzałości.

Może to tylko złudzenie piszącego te słowa, ale „Śmierć komandora” i „1Q84” są, nie tylko ze względu na objętość, bardziej dojrzałą próbą uporządkowania wizji i lęków, które pojawiały się na kartkach „Norwegian Wood”, czy „Przygody z owcą”. „Metrykalna” dojrzałość Murakamiego ma tu oczywiście znaczenie, wydaje mi się jednak, że podobnie, jak dla wielu Japończyków, to co wydarzyło się w tokijskim metrze dwudziestego marca 1995 roku zmieniło stosunek Japończyków do swojego kraju, a może i zwróciło uwagę reszty świata, że położony na wyspach Kraj Kwitnącej Wiśni nie jest miejscem zamieszkałym przez pozbawione emocji roboty produkujące komputery, samochody i telewizory.

Językowa układanka

Książki Murakamiego tłumaczone są z języka angielskiego, choć, jak pisze jego niemal „etatowa” tłumaczka Anna Zielińska-Elliott, konsultuje ona często tłumaczenia z samym pisarzem, szczególnie jeśli chodzi o kwestie różnych japońskich dialektów. Zielińska-Elliott prowadzi zresztą od 2013 roku blog w języku angielskim, który w całości poświęcony jest tłumaczeniom dzieł japońskiego pisarza.

Haruki Murakami sam zresztą przyznaje, że zaczynał od pisania w języku angielskim i przekładał to, co sam napisał, na japoński. Chyba że to kolejny kod i przesłanie dla czytelników pisarza, który perfekcyjnie ucieka od pozaliterackich tłumaczeń wątków poruszanych w swoich książkach. Trudno jednak nie zauważyć wątków związanych z sektami w „1Q84”. Po przeczytaniu „Podziemia” percepcja trzytomowej powieści Murakamiego będzie zupełnie inna. Ciekawe, czy po angielsku myśli się inaczej niż po japońsku, a Murakami próbuje przerzucać pomosty... Pomosty w barwach wyklinanego przez wielu „multikulti”.